Тилимизни биламизми: биз тез-тез ишлатадиган, лекин асл маъносига эътибор қаратмайдиган 10 та сўз

Баъзи сўзларни қўллаймиз-у, лекин уларнинг туб маъносига кўпда эътибор беравермаймиз. Айниқса, иборалар таркибидаги сўзларнинг асл маъноси эътибордан четда қолади. Уларнинг луғавий маъноси аксарият ҳолларда биз ўйлагандан тамом бошқача бўлади. «Дарё» колумнисти Ориф Толиб бугун ана шундай сўзларнинг айримларини шарҳлайди.

Энсаси қотди: энса қаер?

Оғзаки тилда энсаси қотди, энсасини қотирди ибораларини кўп эшитамиз. Хўш, энса қаер? Изоҳли луғатга кўра, энса одам бошининг орқа пастки қисмини, шу жойдаги суякни англатади.

Чойхоначи дўпписини пе­шонасига суриб, энсасини қашиди. Э. Усмо­нов, «Ёлқин».

Энсаси қотмоқ ибораси эса ёқимсиз гап, иш, хат­ти-ҳаракат, ҳолат ва шу кабилардан ғаши, ғазаби қўзғамоқ; аччиғланмоқ маъносини билдиради.

Менимча, энсаси қотди иборасининг пайдо бўлишига бирор ишдан жаҳли чиққан, норози бўлган ёки шу ишга истеҳзоли муносабат кўрсатган одамнинг бошини бироз орқага эгиб, ҳолатга бир муддат беписанд ё ёқинқирамай қараб туриши сабаб бўлган. Чунки бу ҳолатда бош ҳаракатсиз туради ва энса бироз қотиши-қотишиши мумкин.

Энса сўзи эски ўзбек тилида бўйин, гардан маъносида ишлатилган. У ҳозир бошқа қардош туркий тилларда ҳам бўйин, тананинг орқа юқори қисми, орқа, тана, куч, қудрат маъноларида қўлланади.

Ийиғи чиқди: ийиқ нима?

Сўзлашувда ийиғим чиқди, ийиғи чиқди, ийиғинг чиқади каби жумлаларни бот-бот ишлатиб турамиз. Ийиқ сўзининг икки хил маъноси бор:

1. От, эшак каби иш ҳайвонларининг олдинги икки оёғи устидаги, белдан бўйингача бўлган қисми.
2. Шу жойда пайдо бўладиган яра.

Ийиғи чиқмоқ ибораси эса жуда эзилмоқ, абжағи чиқмоқ маъноларини англатади:

Урал темир йўлида ишлайвериб, ийиғим чиққанини билсанг эди. Н. Сафаров, «Уйғониш».

Асфаласофилинга кетди: асфаласофилин нима?

Асфаласофилин бўлмоқ ёки асфаласофилинга кетмоқ иборалари қулоғингизга чалинган бўлса керак.

Асфаласофилин арабчадан кирган, аслиятда тубанларнинг тубани, энг ярамас, энг тубан маъноларини англатади. Ўзбек тилида алоҳида ҳолда дўзахнинг энг таги, жаҳаннам маъносида қўлланади. Иборалар ичида қўлланганда эса маъно ўзгаришларга учрайди.

Асфаласофилин бўлмоқ ёки асфа­ласо­филин­га кетмоқ:

1. Чуқурликка, жар­ликка тушиб кетмоқ.
2. Кўчма маънода: ҳалок бўл­моқ, ҳалокатга учрамоқ.

Сапча ҳақида гапча

Сўзлашувда ва бадиий услубда «Бошингни сапчадек узиб ташлайман» деган таҳдидли гап ишлатиб турилади. Сапча аслида пишиб етилмаган кичкина қовун; хомак дегани. Олдин тилимизда фаол ишлатилган.

Жуда кўп тушунчалар, нарсаларнинг отини унутдик, ишлатмай қўйдик. Битта-ярим ёши улуғ кишининг ёки тили бой одамнинг гапида учрайдиган бунақа топилдиқ сўзларни қулоғимиз ётсираб қабул қиладиган бўлиб қолди. Изоҳли луғатда келтирилган мисолларга эътибор берсангиз, сапча сўзи ХХ аср ўрталарида ва ундан кейин ҳам жонли тилда қўлланганига ишонч ҳосил қиласиз:

– Қовун туширадиганларга ёрдамлашаман, сапча беришади, – деди Отабой. Ғ. Ғулом, «Шум бола».

«Бошни сапчадек узиб ташламоқ» иборасида нега айнан сапча сўзи ишлатилган? Қовуннинг пояси бодринг поясига ўхшаш. Ҳар икки экиннинг меваси осон узилади. Терс қайирсангиз, «тирс» этиб узилиб кетади. Нега қовун эмас, сапчага ўхшатилган? Менимча, бунга сапча кичикроқ бўлгани, бош ҳажмига тўғри келиши сабаб. Бунда таҳдид қилинаётган кишини ерга уриш, бошини пишмаган қовунга ўхшатиш орқали ақл-идрокида нуқсон борлигига ишора қилиш ҳам бўлиши мумкин.

Айюҳаннос – жарчининг хитоби

Айюҳаннос сўзи араб тилидан кирган, аслиятда эй одамлар деган маънони англатади. «Ўзбек тилининг этимологик луғати»да кўрсатилишича, арабчада эй ундовини ифодаловчи айюҳа сўзи, ал- аниқлик артикли ва одамлар маъносини билдирувчи нас сўзидан таркиб топган.

Бу сўз ўзбек тилида икки хил маънода қўлланади:

1. Оломонга, тўдага қарата қилинадиган хитоб, нидо.
2. Шовқин-сурон, ҳайқириқ; дод-фарёд.

Айюҳаннос солмоқ ибораси бақириқ-чақириқ, дод-фарёд билан бошига кўтариш маъносини англатади.

Қадимда жарчилар одамларга айюҳаннос (эй одамлар!) сўзи билан мурожаат қилган. Жарчи баланд овозда, бақириб гапиришга мажбур, чунки сўзларини кўпчиликка етказиши керак. У биринчи бўлиб ишлатадиган айюҳаннос сўзи кейинчалик бақир-чақир қилиш, шовқин кўтариш ҳолатларига нисбатан ҳам қўллана бошлаган.

Оч биқин қаер?

Оч биқинига туширди, оч биқинига урди, оч биқинига мушт еди иборалар бор. Хўш, оч биқин қаер? Буни билиш учун олдин биқин сўзига аниқлик киритиб оламиз: биқин – гавданинг қўлтиқдан то тос суягигача бўлган икки ён қисми.

Оч биқин эса биқиннинг кўкрак қафасидан пастки қисми:

Бошидан сув қуясанми ёки оч биқинига бир-икки туширасанми, ўзинг биласан. Хуллас, кўзини мошдек очиб қўймасанг бўлмайди. «Муштум».

Нафси ҳакалак отди: ҳакалак нима?

Бу ибора тилда кўп қўлланади. Ибора таркибидаги ҳакалак сўзи ўзбек тилида бир оёғи йўқ ва болалар ўйини маъносида ишлатилади. Ерга чизилган катаклар бўйлаб бир оёқлаб сакраб ўйнаётган қизалоқларни кўрган бўлсангиз керак. Улар ўйнаётган ўйининг номи – ҳакалак.

Мана шу ўйин номини эсда сақлаб қолинг. Кўпчилик уни русчалаб классики деб қўя қолади. Аслида ўзбекчада бу ўйиннинг бир нечта номлари бор. Ўзбекча-русча луғат ҳакалак сўзини русча жёлудь, яъни чўчқаёнғоқ маъносида ҳам изоҳлаган.

Ҳакалак отмоқ ибораси бир оёқлаб ирғиб-ирғиб юришни билдиради.

Нафси ҳакалак отмоқ ибораси эса икки хил маънога эга:

1. Иштаҳаси жуда очилиб, ейиш, ичишдан ўзини тўхтатолмаслик.
2. Ўзиники қилиш, ўзлаштиришда иштаҳаси карнай бўлмоқ.

Ўтирса – ўпоқ, турса – сўпоқ: ўпоқ ва сўпоқ нима?

Халқ тилида тез-тез ишлатилиб турадиган бу иборанинг умумий маъноси маълум: ҳар бир ҳаракатидан айб топиш, айб топиб камситавериш:

Қўчқор бечорани ўтирса – ўпоқ, турса – сўпоқ деб ораларига совуқ­­­­лик солди. С. Анорбоев, «Оқсой».

Иборада қатнашган ўпоқ сўзи мустақил ишлатилмайди. Изоҳли луғатга кўра, ўпоқ-сўпоқ жуфт сўзи нотўғри шаклдаги, қин­ғир-қийшиқ, кўримсиз, хунук деган маъноларни англатади: ўпоқ-сў­поқ пиёлалар, ўпоқ-сўпоқ нонлар.

Сўпоқ сўзи эса ясси ва чўзиқ маъносида келади ва асосан бош ва юз тузилиши, бичимини ифодалаш учун ишлатилади: сўпоқ бош.

Ўпоқ сўзининг этимологияси бўйича тахминим бор. Бу сўз ўпқон, ўпқин, ўпирмоқ каби сўзларнинг ўзаги – ўп сўзидан ясалиб, кемтик, бир томони йўқ деган маънони англатган бўлиши мумкин.

Бир бахя қолди: бахя нима?

Кўпчилик бу сўзни баҳия ёки баҳя тарзида хато ёзади. Менимча, бунинг сабаби – сўзнинг маъносини билмаслик.

«Бир бахя қолди» иборасидаги бахя вақтни билдирувчи сўз эмас. У масофани англатади.

Бахя форс тилидан олинган, ўзбек тилида кийимнинг тўғри чок билан бостирилган қирғоғи ва шундай чокнинг ўзи маъносида ишлатилади.

Чок ҳажми кичкина бўлгани сабабли у кичиклик маъносини ифодаловчи ибораларга кўчган:

Бир бахя – озгина, бир оз, кичкина.

Бир бахя ўтади – ошиб тушади, ўзади.

Бир бахя қолди – сал қолди, оз қолди.

Қулоғи том битган: том нима?

Тилимизда уч хил том сўзи бор. Иккитасининг маъноси кўпчилигимизга яхши таниш: уйнинг томи, китобнинг томи (жилди). Сарлавҳадаги иборада бу икки том сўзи қатнашмаган. У бошқа бир омоним. У араб тилидан кирган том сўзи бўлиб, аслиятда тўла, тўлиқ, бутун; мукаммал маъносини билдиради. Ўзбекчада тўла, тўлиқ, бутунлай, тамомила маъноларида қўлланади:

Том маънода, том маъноси билан каби ибораларда ҳам ана шу том сўзи ишлатилган. Бунда тў­лиқ, чин маъно назарда тутилади.

Қулоғи том битмоқ бирикмаси қулоқ тамоман битганини, эшитиш қобилияти йўқолганини билдиради. Бу ибора бўйича баъзан этимология вариантлари ҳам учраб туради: «том остида қолган одамнинг қулоғи эшитмай қолади, шунинг учун том битди дейилган» деганга ўхшаш. Бу хато, албатта.