Ўзбекистон халқ шоири, давлат ва жамоат арбоби, мамлакат мадҳияси муаллифи Абдулла Орипов ҳаёт бўлганида бугун — 21 март санасида 81 ёшни қаршилаган бўларди. «Дарё» мухбири адабиёт мухлисларининг севимли шоирини хотирлаб, унинг рафиқаси Ханифа ая Мустафоева билан суҳбатлашди.
— Абдулла Орипов ўзбек адабиётининг устунларидан бири эди. Шоирнинг шеъри кириб бормаган хонадон ёки кўнгилни топиш мушкул. Жуда шеър ёдламаганда ҳам қадрдон қўшиқлардаги мисраларни такрорлаб юрадиганлар кўп. Биз мухлисларга шоирнинг ижоди қатори шахсий ҳаёти ҳам қизиқ. Ханифа ая, Абдулла Орипов билан тақдир йўлларингиз қандай туташган?
— Биз Абдулла ака билан қариндош эдик. Улар катта тоғамизнинг (онамнинг тоғаси) ўғли бўлган. Битта кўчада туғилиб, улғайганмиз. 1-синфга борганимда Абдулла ака 10-синфда ўқирди. Улар Тошкентга ўқишга келгач, деярли кўрмаганман. Бошқалар қатори ижодини кузатиб, «Митти юлдуз» китобидаги шеърларини ёдлаб, танловларда қатнашардим (кулади). Уйларига деярли ҳар куни кирардим, кенжа синглиси яқин дугонам бўлган.
1967 йили собиқ Қарши педагогика институтининг тил ва адабиёт факультетига ўқишга кирганман ва ўша йили оила қурганмиз. Бир йилдан кейин Тошкентга кўчиб келганмиз. Икки йил Чилонзорда бир хонали уйда яшаганмиз. Хонадонимиз кичкина бўлса ҳам келди-кетди кўп бўларди. Кейин 1970 йили Ёзувчилар уюшмаси берган икки хонали уйга кўчиб ўтганмиз.
— Оила – жамики туйғулар бирлашадиган қўнимгоҳ. Айниқса, шоир оиласида бу ҳиссиётлар (илҳом пайти, шеър ёзиш дарди, истаганингни қоғозга тўколмаслик ва ҳоказо) мувозанатини ушлаш оғирроқ. Кўпчилик ижодкор оиласига қийин, сабрдан улкан тоғи бўлиши керак, дейди. Ростан шундаймикан?
— Абдулла ака ҳеч қачон «Мен шеър ёзяпман, ишлаяпман, болаларни йиғиштир, тинчлантир», деган гапни айтмаган. Баъзан қандайдир топшириқларни бир қанча мухбирлар билан бирга ёзиб, тайёрларди. Шеърларини асосан, хаёлида пишитиб, кейин қоғозга кўчирарди. Катта-катта асарларини санаторийларга дам олгани борганида ёзарди. Мисол учун, «Жаннатга йўл»ни «Дўрмон» ижод уйида, «Соҳибқирон»ни стационарда ёзиб тугатган.
— Шоирнинг жуда кўп шеърларида исён, жамиятдаги ноҳақликларга қарши норозиликлар бўртиб туради. Биргина «Тилла балиқча»ни олайлик. Ҳамон машҳур, ҳамон долзарб. Шундай асарлар битилганидан кейин қай биригадир танқид тошлари отилган ёки босимга учраган бўлиши мумкин.
— Абдулла Қаҳҳор ўлганидан кейин Абдулла акаларга ҳам ҳужум бўлган: «халқ душмани», «русларга қарши», деган тамғалар қўйилган. «Тилла балиқча», «Она тилимга» каби шеърлари катта танқидга учраган. «Биринчи муҳаббатим» шеъри эълон қилингач, «Сен нега муҳаббатга суянасан, партияга суян», деган гаплар айтилган, бир муддат шеърлари матбуотда босилмаган. У пайтларда цензура жуда кучли эди, ҳар бир шеър қаттиқ таҳлил қилинарди.
— Хотира китобларида авваллари шоир ва ёзувчиларнинг асарлари учун катта гонорар берилгани тез-тез эсланган. Масалан, Ўзбекистон халқ шоири Эркин Воҳидов «Муҳаббатнома» китобининг қалам ҳақига «Волга» машинаси харид қилган экан. Абдулла Орипов ҳам қайсидир шеъри ёки китоби учун берилган қалам ҳақига эсдан чиқмайдиган буюм сотиб олганми?
— «Юзма-юз» китоби учун 10 минг сўм гонорар берилган ва унга Абдулла Қаҳҳорнинг ҳовли уйини сотиб олганмиз. Раҳматли Кибриё опа «Сен Абдулла Қаҳҳорнинг чироғини ёқасан, фарзандим йўқ, уйни оласан», деб мажбуран сотган. Кибриё опа сабаб Дўрмон тарафларга келиб қолганмиз. Унгача шаҳар ичидаги кўп қаватли уйлардан бирида яшаганмиз.
— Абдулла Орипов тарихда нафақат катта шоир, яна давлат мадҳияси муаллифи сифатида ҳам қолди. Мадҳия қабул қилиниши жараёни осон кечмагани, кўплаб номзод ва матн, мусиқа намуналари комиссияга тақдим этилгани ҳужжатларда ёзилган. Сиз ҳам тарихий ҳодисанинг гувоҳисиз. Мадҳиямиз матни ёзилиши, тайёрланишини бевосита кўрган, кузатганлардансиз...
— 1990 йилнинг декабрида давлат мадҳияси матни ва мусиқаси бўйича танлов эълон қилинган. Абдулла ака машинка ишлатмасди, матн сўзларини қайта-қайта 200 мартача кўчирганман. Матн устида салкам икки йил ишлаган. Низомга кўра танловда иштирок этувчи ижодкорлар яширин имзо — тахаллус билан қатнашиши шарт қилиб қўйилган эди. Абдулла ака Қўнғиртовлиғ тахаллуси билан қатнашган.
Танлов эълон қилинган пайтда матн ғолибига 75 минг сўм қалам ҳақи берилиши айтилган. Оиламиз билан Абдулла аканинг ютишини ният қилгандик. 1990 йилда 75 минг сўмга битта машина берарди. 1992 йилда, яъни танлов натижаси чиққан пайтда 75 мингга магазиндан «раковина» харид қилганмиз. Икки йилда пул қадри кескин тушиб кетган.
— Абдулла ака Наврўз байрами куни туғилган. Хонадонларингизда қўшалоқ шодиёна қандай нишонланар эди, ўзига хос анъана бўлганми?
— Хўжайиним ишидан бўшатилгунга қадар Наврўз ва Мустақиллик байрамларини ўтказиш бўйича аксар сценарийларни ёзиб, ойлаб жамоа билан тайёргарлик кўрарди. Туғилган кунида ҳам уйда бўлмасди, байрам ўтказиш учун чиқиб кетарди. Бир уй қариндошлар ва яқинлар Абдулла аканинг келишини кутиб ўтирардик.
Шу ўринда бир воқеани айтиб ўтмоқчиман. Мустақиллигимизнинг илк йили Биринчи президентимиз Наврўз кунини умумхалқ байрами деб эълон қилди. Айнан ўша йили 21 март куни Абдулла аканинг 50 йиллик юбилейларига атаб уйимизда сумалак пиширдик. Телевидениедан журналистлар келиб, тасвирга олиб кетишган. Илк Наврўз байрами, қолаверса, юбилейга бағишлаб қайнатилган сумалак анча вақт шов-шув бўлганди.
— Шоир умрининг сўнгги йилларини тақиқда ўтказган. Норасмий «қора рўйхат»га тушиши кутилмаганда рўй берган. Нега шундай бўлгани ва рўйхатга тиркалишнинг сабаби нима?
— Аниқ сабабини Абдулла аканинг ўзи ҳам билмасди. 2009 йиллари иккита ташкилот: Муаллифлик ҳуқуқини ҳимоя қилиш республика агентлиги ҳамда Ёзувчилар уюшмасига раҳбарлик қиларди. 2010 йилда агентликдаги ишидан бўшатилди. Бир йилдан сўнг уюшма раислигидан ҳам олинди. Ўшанда одамлар «Шоирни қандай ишдан бўшатиш мумкин?» деган экан. Халқимиз Абдулла акани раҳбардан кўра, шоир сифатида кўпроқ биларди.
Шу воқеалар уларга руҳан қаттиқ таъсир қилган. Агар ишлаб юрганида касал бўлмасди, вафот этмасди ҳам, деб ўйлайман. Шундан кейин «халқ душмани», дея «қора рўйхат»га киритилган. «Агар бу халқнинг душмани бўлсангиз, дўсти ким экан?», деб ҳайрон бўлардим.
Абдулла аканинг бутун умри бир бўлди, охирги етти йилда уйда ўтиргани бир бўлди. Оммавий ахборот воситаларида чиқиши тақиқланди. Яхшики умрининг охирида интернетга боғланди. Ўшанда ҳам Биринчи президент ҳақида сира ёмон фикрга бормаган. Бу Ислом аканинг иши эмас, атрофидагилар қилган. Булар менга эмас, президентнинг ўзига қаратилган, дер эдилар.
— Умри якунида Америкадан паноҳ топди. Нима учун океан ортига кетишга қарор қилганди?
— «Запрет»га тушгач, соғлиғида муаммолар пайдо бўла бошлади. Ўзимиздаги бир қанча шифохоналарда ётди, лекин қониқарли даражада шифо топмади. Қизим Мавлуда Истанбулда яшарди. 2013 йили Туркияга простата бўйича даволатгани олиб бордик. Шифокорлар аввал юрак ва жигарини текширгач, ўн кундан кейин инфаркт бўлишини айтишди. Ўша куниёқ бир ярим соат давомида юраги операция қилинди, иккита стент қўйилди. Шундан сўнг аҳволи яхшиланди ва Тошкентга қайтдик.
Икки йилдан кейин Американинг Техас штатидаги бир клиникага олиб бордик. У ерда қизим ва куёвим яшайди. Салкам уч ой даволаниб, Ўзбекистонга келдик. Ўшанда «Мени аэропортда барибир қамоққа олишади», деб қўрқув билан самолётда учганди (йиғлайди).
2016 йилнинг 7 сентябрида соғлиғини мустаҳкамлаш учун яна Америкага бордик. Уч ой шифокорлар назоратида бўлиб, муолажалар олди. Ҳолати яхшилангани учун октябрь охирларида Тошкентга қайтиш учун билетлар ҳам олиб қўйгандик. «Ўзбекистонга бориб, президентлик сайловларида қатнашаман. Шавкатжоннинг ҳам номзоди қўйилибди, уларга ўзим овоз бераман», деган ниятда бошдан-оёқ сарпо қилганди. Шавкат Миромоновични жуда ҳурмат қиларди, кўп йиллик қадрдони бўлган. Ҳатто етти йил давомида Наврўз ва Янги йилни нишонлаш вақтида Абдулла акани йўқлаб ҳам турди.
Тошкентга учишимизга ўн кун қолганида, кутилмаганда пневмония бошланди ва Техаснинг Ҳюстон шаҳридаги шифохонага ётқиздик. Минг афсус, 5 ноябрь санасида ҳаётдан кўз юмди.
Абдулла акани 75 ёшга киришига ҳеч ишонмасдим. Чунки жуссаси нозик ва табиатан жуда инжиқ одам бўлишига қарамай, йиллар давомида турли босимлар ва касалликларга дош бериб яшади.
— Америкада ёзилган шеърларни китоб ҳолида нашр эттирибсиз. Бу китобга фақат ўша заминда ёзилган шеърлар киритилдими ёки бошқа йилларда ёзилганлари ҳамми?
— Америкага биринчи марта 2015 йили борганимизда шоир, ёзувчи, умуман ижодкорга эркинлик жуда муҳимлигига яна бир бор амин бўлгандим. У ерда шунақанги ижод қилганки, кунига уч-тўртталаб ҳам шеърлар ёзарди. Шогирди Алишер Назар шеърларини ижтимоий тармоқларда эълон қиларди. Одамларнинг қолдирган изоҳларини ўқиб борарди. Илиқ фикрларни кўриб, хурсанд бўларди. «Мухлисларим янги шеърларни кутяпти», дерди ва шу масъулият билан ҳам ижод қиларди. АҚШга икки марта борган бўлсак, у ерда 300 га яқин шеър ёзди. Ўша шеърларини жамлаб, «Уммон ортидаги ўйлар» номли китоб чиқардим. Бу тўплам ҳам шеърият мухлисларига манзур келади, деган умиддаман.
— Катта шоир рафиқаси ҳам ижодкор бўлмаслигига ишониш қийин. Тайёр устоз, йўл кўрсатувчи сарбон, керак бўлса танқидчи ёнингизда яшаган. Эҳтимол, ўзингиз ҳам қоғоз қоралаб тургандирсиз?
— Мактаб даврида, болаликда ким ҳам шеър ёзмайди дейсиз. Балки, Абдулла ака билан оила қурмаганимда шоира бўлиб китоблар чиқариб юрармидим, деб ҳазиллашаман баъзан (кулади). Чунки адабиётни жуда яхши кўраман. Мактаб даврида Абдулла аканинг мухлиси эдим. Турмушга чиққач, шеърларининг биринчи ўқувчисига айландим. Уларнинг олдида шеър ёзишни уят деб ҳисоблаганман.
— Абдулла Ориповга таъриф беришингизни сўрашса, қайси сифатларини тилга оласиз? Ҳаётда қандай инсон эди?
— Жудаям оилапарвар бўлган. Уйда гўшт ёки бошқа маҳсулот тугаб қолса, ўшанинг ташвишини қиларди. Ҳеч қачон ойлигига хиёнат қилмасди, маошини шундайлигича келтириб берарди. Лекин гонорарини ўзи хоҳлагандек ишлатарди. Одам танлаб, мулоқот қилмасди. Ёши ва мавқейидан қатъи назар, яхши суҳбатдош бўлса, дилдан гурунглашарди. Жуда меҳмондўст, сахий инсон эди. Хонадонимизга келган одамга тўн кийгизишни яхши кўрарди. Ҳаётда ҳамма нарсанинг меъёрида бўлишини истарди, ортиқча ҳашам ва мулозаматни унча ёқтирмасди.
— Тошкентда Абдулла Орипов уй-музейи қачон ташкил этилиши кўзда тутилган?
— Уй-музей ташкил қилинишини ўзим ҳам хоҳлайман ва умидим йўқ эмас. Халқ учун керак бўладиган жуда кўп буюмлар, қўлёзма асарлар бор, улар тарқалиб кетишини истамайман. Ўтган йили Абдулла аканинг 80 йиллик юбилейи кенг нишонланди. Ўшанда уй-музей учун қарор чиқармикан, деб кутдим, лекин натижа бўлмади. Кибриё опа Абдулла Қаҳҳор уй-музейини очиш учун роса кўп югурганини кўрганман. Бунинг учун алоҳида қарор керак бўлади, рўйхатдан ўтиш керак... Қаршидаги мактабда кичкина музей очилган, у ерга ҳам нарсалар олиб бориб бердим.
Ўтган йили президент Шавкат Мирзиёев қашқадарёликлар билан учрашувда Америкада ҳам Абдулла аканинг музейини ташкил қилиш ва уни ўзи бошчилигида очиб келиш режаси борлигини айтибди. Буни эшитиб жуда қувондим. Балки, яқин орада Тошкентда ҳам уй-музейи очилиб қолар.
— Шоирнинг фарзанд тарбияси борасида ўзига хос усуллари бўлганми?
— Беш қиз ва бир ўғилни тарбиялаб, вояга етказдик. Ташқаридан қараган одам: «Бу дарвеш одамнинг куни ишда, турли тадбирларда ўтади, бола-чақага вақт ажратармикин?», деган бўлиши мумкин. Лекин оилада ҳеч нарсани назардан четда қолдирмасди. Жуда қаттиққўл ота эди. Барча фарзандларга меҳри баланд эди. Ўғил-қизлар тақдири, ҳаётини мендан ҳам кўпроқ ўйларди.
Бир куни «Ўғлимиз Илҳомжонни адабиётдан узоқлаштиргин. Адабиётга кирса, мендан зўр бўлиб кирсин ёки бутунлай кирмасин», деди. Бир оғиз гапдан кейин Илҳомжонни математикага қизиқтиришга киришдим, шу бўйича таҳсил олди. Ҳозир Испанияда дипломат бўлиб ишлаяпти. Қизларим ҳам турли соҳаларда омадини синаб кўрган. Абдулла акага 16 нафар набира кўриш насиб этди. Вафотидан кейин яна уч набирам дунёга келди.
Миролим Исажонов суҳбатлашди.
Изоҳ (0)