Тилимизни биламизми: ўзбекчаси бўлатуриб, ишлатилмайди – ўзимизнинг «бегона» сўзлар

Тилимизда баъзи сўзларнинг ўзбекча муқобили ёки олдиндан қўлланиб келган варианти бор бўлса-да, ишлатмаймиз. Ҳатто талаффузи нисбатан қийинроқ бўлса ҳам, чет сўзни маъқул кўрамиз. Баъзи сўзларнинг ўзбекча муқобили эса аллақачон эсдан чиққан. «Дарё» колумнисти Ориф Толиб бугун ана шундай деярли унутилган сўзларнинг баъзиларига изоҳ беради.

Пароль – им, ўрон

Пароль сўзининг бир эмас, камида иккита ўзбекча муқобили бор. Биттасини бугун ҳам ишлатамиз. Лекин пароль маъносида қўлламаймиз.

Гап имо, имо-ишора, имламоқ, им қилмоқ, им қоқмоқ сўзлари таркибидаги им ҳақида кетяпти.

Маҳмуд Кошғарий «Девону луғатит турк»да им сўзини шундай шарҳлайди: шоҳ аскарларига қўйилган, тайинланган яширин белги, пароль. Бу белги қуш, қурол номи ёки бирор сўздан иборат бўлиши мумкин. Тўқнашганда уни айтиб ўзларини танитадилар.

Мақолда шундай келган: «Им билса, эр ўлмас». Яъни киши яширин белгини билса, ноҳақ ўлмайди.

Бу изоҳдан им сўзи пароль маъносини тўла-тўкис ифодалашини англаш мумкин.

Им сўзи ишора маъносида қадимда ҳам қўлланган. Жумладан, «Девон»да имламоқ сўзи имлаш, кўз ёки қўл билан ишора қилиш деб шарҳланган.

Пароль учун бошқа бир муқобилни «Бобурнома» топиб беради:

«Бизнинг черикнинг ғавғосин эшитиб, инчалик била илгаррак келиб ўрондашурлар. Бу ўрон икки нав бўлур: бир улким, ҳар қавмнинг ўрони бор, нечукким... иш вақтида учрашқонда бири бир лафзни айтқонда яна бири ул маъҳуд лафзни айтқай, то бу тариқ била эл ёғийдин айрилгай ва ўз кишини ётдин фарқ қилғай. Ул юрушта маъҳуд ўрон алфази «Тошканд» била «Сайрам» эди. Тошканд деса, Сайрам дейилгай, Сайрам деса – Тошканд».

Юқоридаги парчадан ўрон айнан пароль, махфий сўз маъносини англатишини билиб олдик. Икки хил ўрон бор, деяпти Бобур мирзо: бири биттагина сўз бўлади, баъзи қишлоқ ёки жамоа вакиллари ўзлари учун танлаб олишади. Ўша сўзни айтсангиз, душман эмас, қавмнинг ўз одами эканингиз юзага чиқади. Иккинчи хил ўрон икки сўздан ташкил топади: икки сўздан бири айтилганда сиз жуфтини айтишингиз керак. Масалан, Тошкент-Сайрам ўронидан Тошкент дейилса – Сайрам, Сайрам дейилса – Тошкент дейишингиз зарур. Шунда ўронни – паролни тўғри топган бўласиз. Йўқса, душман ё бегона саналасиз ва муомала ҳам шунга яраша бўлади.

Бугун пароль сўзи кўп ишлатилади. Айниқса, интернет ва технологиялар билан боғлиқ матнларда, дастур ва иловаларда унга албатта йўлиқасиз. Мана шу жойларда им ёки ўрон сўзини пароль сўзи ўрнида бемалол қўллаш мумкин.

Лекин уни асл эгалари, яъни биз қабул қила оламизми-йўқми – шудир масала.

Отвес – шоқул ёки шовун

Кўп сўзларнинг ўзбекчаси ёки тилимизда эскидан қўлланган муқобили бўла туриб, ишлатмаймиз. Масалан, қурилишда девор, устун, эшик кабиларнинг тиклиги бир учига тош ёки темир боғланган ипли ас­боб билан аниқланади. Усталар унинг русча номидан фойдаланади – отвес.

Минг йиллардан бери уй қуриб келаётган халқда наҳот шу оддий мосламанинг номи бўлмаса?! Бор, нега бўлмасин? Унутилган, холос.

Бу ускуна ўзбек тилида шоқул ёки шовун дейилади.

Шоқулнинг илдизи ҳиндча сахул сўзига бориб тақалади. Сахул ипга боғ­­лаб осилтирилган қўрғошин соққани англатган. У шоқул шаклида араб тилига, сўнг ўзбекчага ўтган.

Шовун сўзи эса аслан ўзбекча. Унинг маъноси шоқул билан бир хил.

Намордник – бурундиқ

Итларнинг тумшуғига тақиладиган ҳимоя қалқонини руслар намордник дейди. Бу сўз морда – тумшуқ сўзидан ясалган. Хўш, ўзбекчада бу мослама қандай аталади?

Баъзи ўринларда шу тушунчани ифодалаш учун «тумшуқбоғ» сўзи ишлатилган. «Ўзбекча-русча луғат» эса тумшуқлик деб изоҳлаган. «Русча-ўзбекча луғат» тумшуқбоғ, бурундиқ деб ўгирибди. Бурундиқ сўзини изоҳли луғат асов, тишлонғич туянинг ёки қопағон итнинг тумшуғига кийдириб қўйиладиган махсус тўр деб изоҳлаган:

Яйдоқ дала келганда бурундиқни бўшатар.А. Мухтор, «Асарлар».

Изоҳли луғатда тумшуқлик ёки тумшуқбоғ сўзлари йўқ экан. Бу сўзлар русчадан калкаланиб, шу тушунчани айнан таржима қилиш истагида ясалгандай таассурот уйғотади.

Бурундиқ эса туркийча сўз. Сўзнинг изоҳидан бурундиқ жуда қадимий луғат экани ҳам англашилади. «Девону луғатит турк»да бурундуқ сўзи жилов, нўхта деб изоҳланган. Бошқа бир ўринда шундай мисол келтирилган:

Эр бурундуқ бутлуқа тақди – туя бурнининг юмшоқ жойига бурундуқ тақди, боғлади (ўғузча).

Вакцина – эмлама, эмдори

Коронавирус билан боғлиқ вазият вакцина, вакцинациялаш, вакцина олиш, вакцина қабул қилиш каби сўзларни урфга киргизди. Уларнинг ўзбекчаси борми?

Бор. Фақат ишлатмаймиз, холос:

Вакцина – эм, эмдори, эмлама, эмлик.

Вакцинациялаш – эмлаш, эмлама қилиш.

Вакцина олиш, вакцина қабул қилиш – эмланиш.

Эм сўзи чечак ва баъзи бошқа касалликларнинг олдини олиш учун тери орқали юбориладиган зардоб ва уни тери орқали юборишни, дори-дармон, шифобахш нарсани англатади. Бу сўзни тери ёки қонтомирлар орқали юборилмайдиган, масалан, томизғи шаклидаги вакциналарга ҳам ишлатиш мумкин.

Вакцина сўзига изоҳли луғатда «юқумли касалликларнинг олдини олиш ва даволаш учун ишлатиладиган эмдори, эмлашда ишлатиладиган дори» деб изоҳ берилган.

Вакцина сўзи ўрнида эм сўзини қўллаш ҳозир деярли истеъмолдан чиқди. Ҳеч бўлмаса, эмлаш, эмламоқ, эмлама сўзларидан фойдаланиш керак. Ҳатто вакцина сўзига синоним сифатида эмдорини ҳам бемалол ишлатса бўлади. Лекин бу кимларгадир ғализ туюлиши мумкин. Ўзи тил заифлашгани сари ҳатто ўз эгаларига ҳам тобора эриш туюлади.

Вакцина сўзи алоҳида тиббий маънога эга деган сабаб ҳам айтилиши мумкин. Ўша маънони эмлама, эмдори ёки эм сўзига ҳам бемалол юкласа бўлади:

Кеча поликлиникада вакцина олдим — Кеча поликлиникада эмландим.

Бир миллионга яқин киши вакцина қабул қилди — Бир миллионга яқин киши эмланди.

Коронавирусга қарши вакцина — Коронавирусга қарши эмдори.

Луғатларимизда эмлама сўзи йўқ. Лекин у халқ тилида фаол ишлатилади. Бу сўзни луғатларга, албатта, киритиш керак.

Иноғоч – обкаш

Обуначилардан бири русча коромысло сўзи ўзбекчада нима дейилиши ҳақида сўраб қолди. Қизиғи, бу саволни дастлаб бир болакай берибди. Эртак китобдаги коромысло расмини кўрсатиб «Бу ўзбекчада нима бўлади?» деб сўрабди.

Русча коромысло сўзи икки учидаги илмоғига челак осиб, елкада сув ва бошқа нарсалар ташиш учун мосланган ёғоч асбобни англатади. Изоҳли луғатга кўра, бу сўз ўзбекчада обкаш дейилади. Обкаш форсчадан, сув тортувчи, ташувчи маъносида. Луғатлардан обкашни ифодаловчи ўзбекча сўз топилмади. Лекин Хоразм шевасида бор экан – иноғоч. Шевалар ўз бағрида дурдоналарни сақлайди, улардан унумли фойдаланиш керак.

Иноғоч – соф туркийча сўз. Ийин ва оғоч сўзларидан ясалган. Ийин шевада елкани англатади. У эгин сўзининг ўзгарган шакли. Оғоч эса дарахт; ёғоч, хода маъносига эга. Демак, иноғоч коромысло’нинг маъносини ортиғи билан бера олади. Бу сўздан бадиий адабиётлар ва таржималарда, албатта, фойдаланиш керак.

Бу сўз қозоқ тилида инағаш шаклида ишлатилар экан.

Ўзбекчасини эслатувчи митти луғат

Сўзлашув тилида жуда кўп ўзбекча ёки ўзбекчалашган сўзларнинг ўрнини ёт сўзлар эгаллаб олган. Аслида, бу сўзларнинг соддароқ, қисқароқ, тушунарлироқ ўзбекча шакли бор. Лекин негадир бегона сўзларни қўллайверамиз. Бу нарса онгимизга шу қадар сингиб кетганидан қандай ҳолга тушиб қолганимизни сезмаймиз ҳам.

Қуйида шундай сўзларнинг кичик луғати билан танишасиз.

Чет сўзлар ўзбекча талаффузда берилган.

Аванс – бўнак.

Аклад – ойлик, маош.

Астанўфка – бекат.

Балниса – касалхона, шифохона.

Брат – ака, акахон.

Вапше, обше – умуман.

Голубси – карамдўлма.

Да (телефон кўтарилганда) – эшитаман, лаббай. Ёки халқаро ало сўзини ҳам ишлатиш мумкин.

Издиватса қилмоқ – устидан кулмоқ.

Здачи – қайтим.

Каникул – таътил.

Капчўний – дудланган, қоқ, сур.

Карочи – қисқаси.

Кожа – тери, чарм, кўн.

Мазги – мия.

Маладес – яшанг, яша, яшавор. Ота-буваларимиз бу сўз ўрнида «баракаллоҳ» деган сўзни ишлатган.

Маразилник – музлатгич.

Машенник – фирибгар, қаллоб.

Медсестра – ҳамшира.

Мўшний – кучли, зўр.

Нармални – тузук, яхши, дуруст, чидаса бўлади. Жуда шу сўзга меҳр-муҳаббатли бўлган киши нормал деб ишлатиши ҳам мумкин.

Наски – пайпоқ.

Отдих – дам олиш.

Пашти – деярли.

Попкорн – оқтелпак, бодроқ.

Праезд – кира ҳақи, йўлҳақи.

Пропка – тиқилинч (йўлда); тиқин (идишда).

Райўн – туман. Бу сўз ёши катталар орасида ҳали-ҳануз ишлатиляпти.

Салйўний – тузланган, тузлама, шўр.

Свежий – янги.

Свет – чироқ.

Травма – жароҳат.

Уже – бу сўз алоҳида сўз билан таржима қилинмайди, қўшимчалардаёқ маъноси ифодаланади. Масалан, «Уже келдим» дейиш ўрнига «келиб бўлдим» дейилади.

Успет қилмоқ – улгурмоқ.

Халадилник – совиткич.

Чтоби – учун. Масалан, «Атайин тўлиқ гапириб бердим. Чтоби сен тушунгин». Тушунишинг учун атайин тўлиқ гапириб бердим дейиш қисқа, лўнда, ўзбекча.

Эканом қилмоқ – тежамоқ.

Бу кичик луғатни яна тўлдириш мумкин. Қайсидир сўзлар хаёлга келмагани аниқ.

Ўзбекчалаштиришга қарши бўлганларга: бу сўзларнинг ўзбекчасини қўлланг деган гап айнан сизга аталмаган. Енгил нафас олаверинг.

Қолганларга: иложи борича ўзбекчасини ишлатинг, тил ривожига ва софлигига шахсан ҳисса қўшинг.