Tilimizni bilamizmi: o‘zbekchasi bo‘laturib, ishlatilmaydi – o‘zimizning “begona” so‘zlar

Tilimizda ba’zi so‘zlarning o‘zbekcha muqobili yoki oldindan qo‘llanib kelgan varianti bor bo‘lsa-da, ishlatmaymiz. Hatto talaffuzi nisbatan qiyinroq bo‘lsa ham, chet so‘zni ma’qul ko‘ramiz. Ba’zi so‘zlarning o‘zbekcha muqobili esa allaqachon esdan chiqqan. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday deyarli unutilgan so‘zlarning ba’zilariga izoh beradi.

Parol – im, o‘ron

Parol so‘zining bir emas, kamida ikkita o‘zbekcha muqobili bor. Bittasini bugun ham ishlatamiz. Lekin parol ma’nosida qo‘llamaymiz.

Gap imo, imo-ishora, imlamoq, im qilmoq, im qoqmoq so‘zlari tarkibidagi im haqida ketyapti.

Mahmud Koshg‘ariy “Devonu lug‘atit turk”da im so‘zini shunday sharhlaydi: shoh askarlariga qo‘yilgan, tayinlangan yashirin belgi, parol. Bu belgi qush yoki qurol nomi yoki biror so‘zdan iborat bo‘lishi mumkin. To‘qnashganda uni aytib o‘zlarini tanitadilar.

Maqolda shunday kelgan: “Im bilsa, er o‘lmas”. Ya’ni kishi yashirin belgini bilsa, nohaq o‘lmaydi.

Bu izohdan im so‘zi parol ma’nosini to‘la-to‘kis ifodalashini anglash mumkin.

Im so‘zi ishora ma’nosida qadimda ham qo‘llangan. Jumladan, “Devon”da imlamoq so‘zi imlash, ko‘z yoki qo‘l bilan ishora qilish deb sharhlangan.

Parol uchun boshqa bir muqobilni “Boburnoma” topib beradi:

“Bizning cherikning g‘avg‘osin eshitib, inchalik bila ilgarrak kelib o‘rondashurlar. Bu o‘ron ikki nav bo‘lur: bir ulkim, har qavmning o‘roni bor, nechukkim... ish vaqtida uchrashqonda biri bir lafzni aytqonda yana biri ul ma’hud lafzni aytqay, to bu tariq bila el yog‘iydin ayrilgay va o‘z kishini yotdin farq qilg‘ay. Ul yurushta ma’hud o‘ron alfazi “Toshkand” bila “Sayram” edi. Toshkand desa, Sayram deyilgay, Sayram desa – Toshkand”.

Yuqoridagi parchadan o‘ron aynan parol, maxfiy so‘z ma’nosini anglatishini bilib oldik. Ikki xil o‘ron bor, deyapti Bobur mirzo: biri bittagina so‘z bo‘ladi, ba’zi qishloq yoki jamoa vakillari o‘zlari uchun tanlab olishadi. O‘sha so‘zni aytsangiz, dushman emas, qavmning o‘z odami ekaningiz yuzaga chiqadi. Ikkinchi xil o‘ron ikki so‘zdan tashkil topadi: ikki so‘zdan biri aytilganda siz juftini aytishingiz kerak. Masalan, Toshkent-Sayram o‘ronidan Toshkent deyilsa – Sayram, Sayram deyilsa – Toshkent deyishingiz zarur. Shunda o‘ronni – parolni to‘g‘ri topgan bo‘lasiz. Yo‘qsa, dushman yo begona sanalasiz va muomala ham shunga yarasha bo‘ladi.

Bugun parol so‘zi ko‘p ishlatiladi. Ayniqsa, internet va texnologiyalar bilan bog‘liq matnlarda, dastur va ilovalarda unga albatta yo‘liqasiz. Mana shu joylarda im yoki o‘ron so‘zini parol so‘zi o‘rnida bemalol qo‘llash mumkin.

Lekin uni asl egalari, ya’ni biz qabul qila olamizmi-yo‘qmi – shudir masala.

Otves – shoqul yoki shovun

Ko‘p so‘zlarning o‘zbekchasi yoki tilimizda eskidan qo‘llangan muqobili bo‘la turib, ishlatmaymiz. Masalan, qurilishda devor, ustun, eshik kabilarning tikligi bir uchiga tosh yoki temir bog‘langan ipli as­bob bilan aniqlanadi. Ustalar uning ruscha nomidan foydalanadi – otves.

Ming yillardan beri uy qurib kelayotgan xalqda nahot shu oddiy moslamaning nomi bo‘lmasa?! Bor, nega bo‘lmasin? Unutilgan, xolos.

Bu uskuna o‘zbek tilida shoqul yoki shovun deyiladi.

Shoqulning ildizi hindcha saxul so‘ziga borib taqaladi. Saxul ipga bog‘­­lab osiltirilgan qo‘rg‘oshin soqqani anglatgan. U shoqul shaklida arab tiliga, so‘ng o‘zbekchaga o‘tgan.

Shovun so‘zi esa aslan o‘zbekcha. Uning ma’nosi shoqul bilan bir xil.

Namordnik – burundiq

Itlarning tumshug‘iga taqiladigan himoya qalqonini ruslar намордник deydi. Bu so‘z морда – tumshuq so‘zidan yasalgan. Xo‘sh, o‘zbekchada bu moslama qanday ataladi?

Ba’zi o‘rinlarda shu tushunchani ifodalash uchun “tumshuqbog‘” so‘zi ishlatilgan. “O‘zbekcha-ruscha lug‘at” esa tumshuqlik deb izohlagan. “Ruscha-o‘zbekcha lug‘at” tumshuqbog‘, burundiq deb o‘giribdi. Burundiq so‘zini izohli lug‘at asov, tishlong‘ich tuyaning yoki qopag‘on itning tumshug‘iga kiydirib qo‘yiladigan maxsus to‘r deb izohlagan:

Yaydoq dala kelganda burundiqni bo‘shatar.A. Muxtor, “Asarlar”.

Izohli lug‘atda tumshuqlik yoki tumshuqbog‘ so‘zlari yo‘q ekan. Bu so‘zlar ruschadan kalkalanib, shu tushunchani aynan tarjima qilish istagida yasalganday taassurot uyg‘otadi.

Burundiq esa turkiycha so‘z. So‘zning izohidan burundiq juda qadimiy lug‘at ekani ham anglashiladi. “Devonu lug‘atit turk”da burunduq so‘zi jilov, no‘xta deb izohlangan. Boshqa bir o‘rinda shunday misol keltirilgan:

Er burunduq butluqa taqdi – tuya burnining yumshoq joyiga burunduq taqdi, bog‘ladi (o‘g‘uzcha).

Vaksina – emlama, emdori

Koronavirus bilan bog‘liq vaziyat vaksina, vaksinatsiyalash, vaksina olish, vaksina qabul qilish kabi so‘zlarni urfga kirgizdi. Ularning o‘zbekchasi bormi?

Bor. Faqat ishlatmaymiz, xolos:

Vaksina – em, emdori, emlama, emlik.

Vaksinatsiyalash – emlash, emlama qilish.

Vaksina olish, vaksina qabul qilish – emlanish.

Em so‘zi chechak va ba’zi boshqa kasalliklarning oldini olish uchun teri orqali yuboriladigan zardob va uni teri orqali yuborishni, dori-darmon, shifobaxsh narsani anglatadi. Bu so‘zni teri yoki qontomirlar orqali yuborilmaydigan, masalan, tomizg‘i shaklidagi vaksinalarga ham ishlatish mumkin.

Vaksina so‘ziga izohli lug‘atda “yuqumli kasalliklarning oldini olish va davolash uchun ishlatiladigan emdori, emlashda ishlatiladigan dori” deb izoh berilgan.

Vaksina so‘zi o‘rnida em so‘zini qo‘llash hozir deyarli iste’moldan chiqdi. Hech bo‘lmasa, emlash, emlamoq, emlama so‘zlaridan foydalanish kerak. Hatto vaksina so‘ziga sinonim sifatida emdorini ham bemalol ishlatsa bo‘ladi. Lekin bu kimlargadir g‘aliz tuyulishi mumkin. O‘zi til zaiflashgani sari hatto o‘z egalariga ham tobora erish tuyuladi.

Vaksina so‘zi alohida tibbiy ma’noga ega degan sabab ham aytilishi mumkin. O‘sha ma’noni emlama, emdori yoki em so‘ziga ham bemalol yuklasa bo‘ladi:

Kecha poliklinikada vaksina oldim — Kecha poliklinikada emlandim.

Bir millionga yaqin kishi vaksina qabul qildi — Bir millionga yaqin kishi emlandi.

Koronavirusga qarshi vaksina — Koronavirusga qarshi emdori.

Lug‘atlarimizda emlama so‘zi yo‘q. Lekin u xalq tilida faol ishlatiladi. Bu so‘zni lug‘atlarga albatta kiritish kerak.

Inog‘och – obkash

Obunachilardan biri ruscha коромысло so‘zi o‘zbekchada nima deyilishi haqida so‘rab qoldi. Qizig‘i, bu savolni dastlab bir bolakay beribdi. Ertak kitobdagi коромыслo rasmini ko‘rsatib “Bu o‘zbekchada nima bo‘ladi?” deb so‘rabdi.

Ruscha коромысло so‘zi ikki uchidagi ilmog‘iga chelak osib, yelkada suv va boshqa narsalar tashish uchun moslangan yog‘och asbobni anglatadi. Izohli lug‘atga ko‘ra, bu so‘z o‘zbekchada obkash deyiladi. Obkash forschadan, suv tortuvchi, tashuvchi ma’nosida. Lug‘atlardan obkashni ifodalovchi o‘zbekcha so‘z topilmadi. Lekin Xorazm shevasida bor ekan – inog‘och. Shevalar o‘z bag‘rida durdonalarni saqlaydi, ulardan unumli foydalanish kerak.

Inog‘och – sof turkiycha so‘z. Iyin va og‘och so‘zlaridan yasalgan. Iyin shevada yelkani anglatadi. U egin so‘zining o‘zgargan shakli. Og‘och esa daraxt; yog‘och, xoda ma’nosiga ega. Demak, inog‘och коромысло’ning ma’nosini ortig‘i bilan bera oladi. Bu so‘zdan badiiy adabiyotlar va tarjimalarda albatta foydalanish kerak.

Bu so‘z qozoq tilida inag‘ash shaklida ishlatilar ekan.

O‘zbekchasini eslatuvchi mitti lug‘at

So‘zlashuv tilida juda ko‘p o‘zbekcha yoki o‘zbekchalashgan so‘zlarning o‘rnini yot so‘zlar egallab olgan. Aslida, bu so‘zlarning soddaroq, qisqaroq, tushunarliroq o‘zbekcha shakli bor. Lekin negadir begona so‘zlarni qo‘llayveramiz. Bu narsa ongimizga shu qadar singib ketganidan qanday holga tushib qolganimizni sezmaymiz ham.

Quyida shunday so‘zlarning kichik lug‘ati bilan tanishasiz.

Chet so‘zlar o‘zbekcha talaffuzda berilgan.

Avans – bo‘nak.

Aklad – oylik, maosh.

Astano‘fka – bekat.

Balnisa – kasalxona, shifoxona.

Brat – aka, akaxon.

Vapshe, obshe – umuman.

Golubsi – karamdo‘lma.

Da (telefon ko‘tarilganda) – eshitaman, labbay. Yoki xalqaro alo so‘zini ham ishlatish mumkin.

Izdivatsa qilmoq – ustidan kulmoq.

Zdachi – qaytim.

Kanikul – ta’til.

Kapcho‘niy – dudlangan, qoq, sur.

Karochi – qisqasi.

Koja – teri, charm, ko‘n.

Mazgi – miya.

Malades – yashang, yasha, yashavor. Ota-buvalarimiz bu so‘z o‘rnida “barakalloh” degan so‘zni ishlatgan.

Marazilnik – muzlatgich.

Mashennik – firibgar, qallob.

Medsestra – hamshira.

Mo‘shniy – kuchli, zo‘r.

Narmalni – tuzuk, yaxshi, durust, chidasa bo‘ladi. Juda shu so‘zga mehr-muhabbatli bo‘lgan kishi normal deb ishlatishi ham mumkin.

Naski – paypoq.

Otdix – dam olish.

Pashti – deyarli.

Popkorn – oqtelpak, bodroq.

Prayezd – kira haqi, yo‘lhaqi.

Propka – tiqilinch (yo‘lda); tiqin (idishda).

Rayo‘n – tuman. Bu so‘z yoshi kattalar orasida hali-hanuz ishlatilyapti.

Salyo‘niy – tuzlangan, tuzlama, sho‘r.

Svejiy – yangi.

Svet – chiroq.

Travma – jarohat.

Uje – bu so‘z alohida so‘z bilan tarjima qilinmaydi, qo‘shimchalardayoq ma’nosi ifodalanadi. Masalan, “Uje keldim” deyish o‘rniga “kelib bo‘ldim” deyiladi.

Uspet qilmoq – ulgurmoq.

Xaladilnik – sovitkich.

Chtobi – uchun. Masalan, “Atayin to‘liq gapirib berdim. Chtobi sen tushungin”. Tushunishing uchun atayin to‘liq gapirib berdim deyish qisqa, lo‘nda, o‘zbekcha.

Ekanom qilmoq – tejamoq.

Bu kichik lug‘atni yana to‘ldirish mumkin. Qaysidir so‘zlar xayolga kelmagani aniq.

O‘zbekchalashtirishga qarshi bo‘lganlarga: bu so‘zlarning o‘zbekchasini qo‘llang degan gap aynan sizga atalmagan. Yengil nafas olavering.

Qolganlarga: iloji boricha o‘zbekchasini ishlating, til rivojiga va sofligiga shaxsan hissa qo‘shing.