Комедия жанрининг буюк устаси, Голливуд тарихидаги энг таниқли қиёфалардан бири Чарльз Спенсер Чаплин ўзининг «Янги даврлар», «Олтин васвасаси», «Бекорчилар синфи», «Рампа ёруғи» ва бошқа кўплаб киношедеврлари билан киноихлосмандларнинг кўнглидан жой олган. У бир вақтнинг ўзида режиссёр, актёр, продюсер, бастакор сифатида дунёга ўзининг етук санъатини намойиш қилиб, инсонларга кулги улашади ва шу билан бирга, давр муаммоларини кескин танқид остига олади. Хўш, Саёқ образи қаердан пайдо бўлган? Қандай қилиб Чаплинни экрандаги образидан фарқлаш, комедия ва драма ўртасидаги чегарани аниқлаш мумкин? Нима учун унинг деярли барча фильмлари овозсиз? «Дарё» шу каби саволларга жавоб тариқасида «Arzamas» онлайн-академиясининг таниқли режиссёрлар ҳақидаги мақолалар туркумидан Чарли Чаплин ижодига оид материални ўзбек тилида ҳавола этади.
Декчасимон шляпа, тор пальто, шалвираган шим, каттакон этик, ҳасса, мўйлов, ўрдак юриш, болаларча самимий нигоҳ ва таъсирли табассум — бу образ жаҳон маданиятидаги энг кўзга кўринган сиймолардан бирига айланди. Уни бошқа ҳеч ким билан адаштириб бўлмайди. Унинг исми кинематографиянинг синоними бўлди ва томошабинлар онгида уни ўйлаб топиб, экранда гавдалантирган инсон билан абадий боғланди.
Саёқ Чарли ва Чарльз Спенсер Чаплин. Уларнинг орасидаги фарқ бир қарашда кўриниб тургандай: актёрни ўз персонажига тенглаштириб бўлмайди. Шу билан бирга, ҳаммаси анча мураккаб. Психоанализ асосчиси Зигмунд Фрейд Чаплин ҳар бир фильмида ўзини ўйнаганига ишонган: Саёқ образидан фойдаланган ҳолда у болаликдаги жароҳатлар (ота-онасининг — мюзик ҳолл артистларининг ажрашиши, отасининг ичиши, онасидаги руҳий бузилиш, болалар уйи) ҳақида мушоҳада юритган. Унинг фильмларидаги шаҳар мавзеларининг кўриниши у ўсиб-улғайган Жанубий Лондон майдонлари ва орқа кўчаларини эслатиб юборади. Қаҳрамон тушиб қоладиган вазиятлар орқали эса унинг нафақат Англияда, балки Америкада кечган ҳақиқий ҳаёти кулгили тарзда очиб берилган. Голливуд юлдузига айланган вақтида ҳам у ўзини чет эл муҳожиридай ҳис қилади, ижара уйларда кезиб юради ва ҳар бир сентни тежаб ишлатади.
Унинг фильмлари шахсияти билан ўзаро уйғун. Боз устига, у том маънода ўз картиналарининг ягона муаллифи — бир вақтнинг ўзида режиссёр, бош рол ижрочиси, сценарий муаллифи, бастакор, продюсер бўлган. Ўғли Сидни бир вақтлар ҳазиллашиб айтганидек, агар қўлидан келганида, Чаплин декорацияни ҳам бажонидил ўзи яратиб, либосларни ҳам ўзи тикарди.
Нимадан бошлаш керак?
«Янги даврлар» (Modern times, 1936) фильми Чаплиннинг энг яхши ишларидан бири ҳисобланади. Унда Чаплин фильмларининг асосий хусусияти — бир нечта жанрлар уйғунлашуви бошқаларига қараганда яхшироқ юзага чиққан. Режиссёрнинг ўзи уни комедия устаси деб аташганида ҳайрон бўлганди: у ўзини жиддий фильмлар муаллифи деб биларди. Дарҳақиқат, комедия Чаплин ихтиро қилган ноёб жанр структурасининг биргина элементи, холос: унинг фильмларида учта жанр элементлари ўзаро боғланган.Биринчидан, у визуал трюклар ва жисмоний ҳаракатларга асосланган эксцентрик комедия. «Янги даврлар» — бу кулгили чиқишлар намойиши. Уларнинг ичида энг машҳури «озиқлантирувчи машина» бўлиб, у ишчининг тушликка чалғимай, конвеер қаршисида овқатланишига имкон яратади.
Албатта, машина синови кўнгилдагидек кечмайди: шўрва оғизга етмай тўкилади, пишириқ юзга чапланади, машина Чарлига нон ўрнига гайка беради. Бир томондан, бу жуда кулгили, бошқа томондан, ниҳоятда ачинарли, чунки саҳна шундай қурилганки, Чарлидаги қўрқув, ожизлик ва ғазаб ҳислари томошабинга ҳам юқади. Чаплин фильмларининг ўзига хослиги шундаки, у иккита қарама-қарши жанр механикаси — комик масофа ҳамда характерга драматик ёндашув ўрнини моҳирлик билан алиштиради. Ҳар бир янги фильмда Чаплиннинг драматик интонацияси ўсиб боради ва ўзининг олтинчи тўлиқ метражли фильми ҳисобланган «Янги даврлар»да энг юқори чўққисига чиқади.
Бу фильмда Чаплин Голливуднинг Буюк Депрессия даврида Америка экранларини тўлдирган «ширин тушлар» формуласини дадил бузиб, ҳақиқатнинг авра-астарини барча оғриқли нуқталари билан очиб ташлабгина қолмай, жамият, давлат ва сиёсатчиларни ҳам танқид остига олади. Фильм бошида Чарлининг қаршисида турган конвеер ишчини машинага айлантириб, уни инсоний қиёфадан маҳрум қилади. Қамоқхонада Чарли уни озодликка чиқармасликларини ўтиниб сўрайди, чунки ташқарида вазият бундан ҳам ёмонроқ: фабрикалар ёпилган, бўш иш ўринлари йўқ, пул топиб бўлмайди. Режиссёр фабрикага кетаётган ишчиларни оғилга ҳайдаб кетилаётган қўйлар подасига қиёслайди. Бу Чаплиннинг яна бир дадиллиги — Сергей Эйзенштейннинг «Иш ташлаш» (Стачка, 1924) фильмига ишораси эди. Мазкур кинокартинадаги саҳналардан бирида ишчилар намойишининг шафқатсизларча бостирилиши ҳамда қассобхона бир-бирига қиёсан уйғунлаштирилган.
Айнан «Янги даврлар»да Чаплин ҳукуматга душманлигини ва коммунистларга хайрихоҳлигини очиқ кўрсатади. Фильм намойишидан сўнг ФҚБ (Федерал қидирув бюроси) Чаплинни таъқиб қила бошлайди. Бу эса 16 йилдан сўнг режиссёрнинг мамлакатдан ҳайдалишига сабаб бўлади (1952 йилда Чаплин «Рампа ёруғи» фильмини ўз ватанида намойиш қилиш учун Англияга жўнаб кетганида ФҚБ директори Жон Гувер Чаплиннинг визаси бекор қилинишига эришади. Режиссёр АҚШда узоқ йил яшаб, фуқароликни олмаганди. Бу кўпчиликнинг ғашига тегади: республикачилар Чаплин америкача турмуш тарзига нафратини шу йўсинда билдиряпти, деб ҳисоблаган. У АҚШга фақат бир неча йилдан кейин ва фақат бир неча кунга қайтади. Америка киноакадемияси режиссёрни «Рампа ёруғи»га ишланган мусиқа учун «Оскар» мукофоти билан тақдирлаш мақсадида таклиф қилади, лекин ўша вақтда ҳам ФҚБ директорлиги лавозимида бўлган Гувер Чаплиннинг мамлакатга қисқа муддатли виза билан киритилишини уюштиради). Таниқли рус адиби Иля Эренбург айтгани каби, уни масхарабоз деб билишарди. Лекин у рицар эди.
Чаплин бу аччиқ, фош қилувчи интонацияни учинчи жанр компоненти — мелодрама билан юмшатади. Саёқ образининг ўзи мелодрама қонуниятларига кўра яратилган — у жентлменга пародия қилаётгандай кўринадиган, бироқ ҳақиқий жентлмен каби иш тутадиган қалби соф кичкина одам. Мукофот сифатида унга муҳаббат ато қилинган — ушбу картина сўнгида Саёқ (Чаплин фильмографиясида биринчи ва охирги марта) ёлғиз эмас, балки гўзал аёл қаҳрамон Полетт Годдар билан қолади.Кейин нимани кўриш керак?
«Янги даврлар»да режиссёр учта жанр элементининг мукаммал мувозанатига эришган. Бошқа картиналарда у нисбатлар билан тажриба ўтказади: баъзи компонентлар устунлик қилади, қолганлари эса орқа фон вазифасини ўтайди. Чаплиннинг «Янги даврлар»дан кейинги фильмлари томошасига «жанр учбурчаги»дан компас сифатида фойдаланган ҳолда киришиб, кулги биринчи ўринда турувчи картиналардан бошлаган маъқул.
Чаплин XIX аср охиридаги олтин қидирувчиларга бағишланган «Олтин васвасаси» (The gold rush, 1925) номли картинасини ўзининг энг яхши комедияси деб билган. Саёқ Аляскага бориб қолади: у бойлик иштиёқида эди, лекин оч-юпун қолиб, ақл бовар қилмас, қизиқ вазиятларга тушади ва ўз ҳаётини хавф остига қўяди. Айнан шу фильмда Саёқ жаҳон киноси тарихидаги энг машҳур саҳналардан бирига айланган «булочкалар рақси»ни намойиш этган. Тасаввурида у оддийгина усул билан ўзи ошиқ бўлиб қолган қизнинг кўнглини олади: санчқиларни булочкаларга тиқиб, катта пойабзал кийган нозик оёқчалар рақсини ўхшатиб беради.
«Олтин васвасаси»дан сўнг Чаплиннинг дастлабки ўнта қисқа метражли комедияларини томоша қилиш мақсадга мувофиқ: «Саёқ» (The tramp, 1915), «Сокин кўча» (Easy street, 1917), «Шифо» (The cure, 1917), «Саргузаштчи» (The аdventurer, 1917), «Муҳожир» (The immigrant, 1917), «Итнинг куни» (А dog’s life, 1918), «Елкага» (Shoulder arms, 1918), «Бекорчилар синфи» (The idle class, 1921), «Иш ҳақи куни» (Pay day, 1922), «Зиёратчи» (The piligrim, 1923). Уларда Чарли аристократ, миллионер, қочоқ маҳкум, полициячи, аскар каби турли хил ижтимоий ролларда кўриниш беради ва ҳар сафар реалликка мослашиш қийин кечади.
Дастлабки комедиялардан сўнг Чаплиннинг тоталитаризмни фош қилган энг жиддий иши — «Буюк диктатор» (The great dictator, 1940) сиёсий сатирасига ўтсак бўлар. У Гитлер (фильмда унинг исми Аденоид Ҳинкел), Муссолини (фильмда — Напалони) ҳамда Геббелс (ушбу персонажнинг фамилияси — Гарбич, инглизча «garbage», яъни «ахлат» сўзига ҳамоҳангдир) нацизми ва фашизмига ёрқин пародиядир. Чаплин бу ерда Ҳинкел ва унга ўхшаб кетадиган яҳудий сартарош ролларида кўриниш беради. Фильм давомида диктатор ва сартарошнинг ўрни алмашиб қолади, сўнгра иккинчиси содиқ фуқаролар билан тўлган улкан стадионга тушиб қолиб, қирғинбаротни бас қилиш тўғрисида ёниб нутқ сўзлайди. Грим ва костюм ортида Чаплиннинг ўзи яққол кўриниб туради — персонаж эмас, балки режиссёрнинг ўзи дунёга урушни тўхтатиш ҳақида мурожаат қилмоқда.
«Буюк диктатор»да томошабинлар биринчи марта Чаплиннинг овозини эшитади: овозли кино 1920 йилда пайдо бўлганига қарамай, режиссёр ўн йилдан ортиқ вақт мобайнида овозли фильмларни суратга олишдан бош тортиб келган (1920–1930 йиллар охирида товушсиз саҳна мусиқа билан бойитилган товушли фильм (sound films) ҳамда тасвирга олиш жараёнида актёрлар овози ҳам ёзиб олинадиган овозли фильм (talkies) турлари мавжуд эди. Чаплининг товушли фильмларга умуман қаршилиги йўқ эди ва ўзи ҳам картиналарига мусиқа ёзарди, лекин у овозли фильмларга қарши бўлган). Саёқнинг инглиз тилида айтган биринчи сўзи Eр шарининг турли бурчакларида америкалик эмас, балки ўз ватандоши деб қабул қилинган қаҳрамоннинг ўзига хослигини барбод қилади, дея ишонган. Аммо 1940 йилда Чаплин томонидан айтилган сўзлар чорасизлик нишонаси, «Ортиқ жим тура олмайман!» деган қичқириқ сифатида қабул қилинади. Бу эса фильмдаги урушни қораловчи кайфиятни кучайтирган.
Чаплин фильмларидан еттита классик кадр
Қайси фильмдан бошламаслик керак?
Чаплин Саёқ қиёфасида кўринмайдиган фимлардан бошламаган дуруст. Бу барчага бирдай севимли бўлган Чарлининг қаёққа йўқолиб қолганини тушунолмаган замондошларини саросимага солиб қўйган. «Жаноб Верду» (Мonsiuer Verdoux, 1947) фильмида режиссёр Кўк Соқол ҳақидаги қўрқинчли эртакка комедик жиҳатдан қайта ёндашади ва бадавлат кекса аёлларни овлаётган омадсиз қотил ролини ўйнайди. Чаплиннинг номлашига кўра, бу «қотилликлар комедияси»да кулгидан кўра кўпроқ қайғу бор ва Қўшма Штатлардаги урушдан кейинги дастлабки йилларнинг безовталик муҳити — қўрқув, саросима, оммавий шубҳа ва ишончсизлик жуда аниқ ифодаланган.
Ундан ҳам қайғулироқ «Рампа ёруғи» (Limelight, 1952) фильмининг марказида автобиографик воқеалар ётади: аср бошларида Чаплин Лондондаги мюзик-ҳоллдан иш қидиради, 1940 йилларда эса у коммунистларга хайрихоҳлиги туфайли тезда обрўсини йўқотади. Фильмда режиссёрнинг фарзандлари, рафиқаси O’Нил, ҳамкасби ва овозсиз фильмлар давридаги рақиби — таниқли комедия устаси Бастер Китон суратга тушган, Чаплиннинг ўзи эса ишсиз масхарабоз ролини ижро этади. Фильм Америка прокатларига фақат 20 йилдан сўнг, 1972 йилда чиқади ва бир йил ўтиб «Энг яхши мусиқа» йўналишида «Оскар»ни қўлга киритади.
«Қирол Нью-Йоркда» (А king in New York, 1957) — урушдан кейинги дастлабки йилларда сенатор Жозеф Маккарти сиёсати ва у Голливудда бошлаган «жодугарлар ови» ҳақидаги нафратомуз сатира. Бу даврда киноижодкорлар «бадбин гувоҳлар» деб эълон қилинган ва коммунистларга алоқадор бўлган ҳамкасбларига қарши гувоҳлик беришга мажбур қилинган. Маккарти билан ҳамкорлик қилишдан бош тортганлар турмага ташланган. Фильмда Чаплин бир кичик хаёлий мамлакат қироли сифатида гавдаланади. У Американи беҳад севарди, лекин коммунистлар билан учрашганидан сўнг бу мамлакатдан ҳафсаласи пир бўлади.
«Парижлик хоним» (А wоman of Paris, 1923) ва «Гонконглик графиня» (А countess from Hong Kong, 1967) фильмларида Чаплин ҳатто станциядаги юк ташувчи ва қари стюард каби эпизод ролларда ҳам пайдо бўлади. Бош ролларни Марлон Брандо ҳамда Софи Лорен ижро этган «Гонконглик графиня» Чаплиннинг кинодаги охирги иши бўлиб қолди.
Чаплин кимлар билан ишлаган?
Чаплиннинг дастлабки фильмларига аср бошларида катта довруқ қозонган фарс комедияларни суратга олган, афсонавий Keystone студияси асосчиси Мак Сеннетт продюсерлик қилган. Аслида, мюзик-ҳолл артистида бўлажак киноюлдузини кўрган инсон ҳам Сеннетт эди. У Фред Карнонинг Америка бўйлаб гастрол сафарларида юрган комедия усталари гуруҳи томошасига ташриф буюриб, 23 ёшли Чаплиннинг чиқишини кўради ва уни Keystone’га таклиф қилади. Кейинроқ Сеннет бундан афсусланади: Чаплин экранда жуда ёш ва ишонарсиз кўриняпти, деган қарорга келганди. Ҳайтовур, у кейинчалик хато қилмаганини тушунади.
Чаплин оператор Роланд Тотеро билан биргаликда 35 та фильм суратга олган. Бу фильмлар ичида энг машҳур олтилик — «Олтин васвасаси», «Болакай», «Цирк», «Катта шаҳар чироқлари», «Янги даврлар» ва «Буюк диктатор» картиналари ҳам бор.
Чаплиннинг севимли актрисаси Эдна Пёрвианс эди. У 39 та фильмда, асосан, қисқа метражли фильмларда суратга тушган ва «Парижлик хоним»да илк марта бош ролни ижро этган. Улар саккиз йил ижодий ҳамкорлик қилган ва шу йиллар мобайнида Чаплин фаолияти гуркираган: у Сеннеттни ташлаб, бошқа продюсерлар билан ишлай бошлайди, Голливуднинг энг қиммат актёрига айланади, тўлиқ метражли фильмлар суратга ола бошлайди ва Америка киноси классиги Дэвид Уорк Гриффит, юлдузлар жуфтлиги Дуглас Фербенкс ҳамда Мери Пикфордлар билан биргаликда United Artists мустақил студиясига асос солади. Чаплин шу йиллар давомида унинг ҳаётини том маънода ўзгартириб юборган Пёрвиансдан шу қадар миннатдор эдики, уни вақти-вақти билан эпизодик ролларга таклиф қилиб турган ва актриса фильмларда роль ўйнашни тўхтатганидан кейин ҳам унга маош тўлаган.
Рафиқ Ўзтурк таржима қилди
Изоҳ (0)