Komediya janrining buyuk ustasi, Gollivud tarixidagi eng taniqli qiyofalardan biri Charlz Spenser Chaplin o‘zining “Yangi davrlar”, “Oltin vasvasasi”, “Bekorchilar sinfi”, “Rampa yorug‘i” va boshqa ko‘plab kinoshedevrlari bilan kinoixlosmandlarning ko‘nglidan joy olgan. U bir vaqtning o‘zida rejissor, aktyor, prodyuser, bastakor sifatida dunyoga o‘zining yetuk san’atini namoyish qilib, insonlarga kulgi ulashadi va shu bilan birga, davr muammolarini keskin tanqid ostiga oladi. Xo‘sh, Sayoq obrazi qayerdan paydo bo‘lgan? Qanday qilib Chaplinni ekrandagi obrazidan farqlash, komediya va drama o‘rtasidagi chegarani aniqlash mumkin? Nima uchun uning deyarli barcha filmlari ovozsiz? “Daryo” shu kabi savollarga javob tariqasida “Arzamas” onlayn-akademiyasining taniqli rejissorlar haqidagi maqolalar turkumidan Charli Chaplin ijodiga oid materialni o‘zbek tilida havola etadi.
Sayoq Charli va Charlz Spenser Chaplin. Ularning orasidagi farq bir qarashda ko‘rinib turganday: aktyorni o‘z personajiga tenglashtirib bo‘lmaydi. Shu bilan birga, hammasi ancha murakkab. Psixoanaliz asoschisi Zigmund Freyd Chaplin har bir filmida o‘zini o‘ynaganiga ishongan: Sayoq obrazidan foydalangan holda u bolalikdagi jarohatlar (ota-onasining — myuzik holl artistlarining ajrashishi, otasining ichishi, onasidagi ruhiy buzilish, bolalar uyi) haqida mushohada yuritgan. Uning filmlaridagi shahar mavzelarining ko‘rinishi u o‘sib-ulg‘aygan Janubiy London maydonlari va orqa ko‘chalarini eslatib yuboradi. Qahramon tushib qoladigan vaziyatlar orqali esa uning nafaqat Angliyada, balki Amerikada kechgan haqiqiy hayoti kulgili tarzda ochib berilgan. Gollivud yulduziga aylangan vaqtida ham u o‘zini chet el muhojiriday his qiladi, ijara uylarda kezib yuradi va har bir sentni tejab ishlatadi.
Uning filmlari shaxsiyati bilan o‘zaro uyg‘un. Boz ustiga, u tom ma’noda o‘z kartinalarining yagona muallifi — bir vaqtning o‘zida rejissor, bosh rol ijrochisi, ssenariy muallifi, bastakor, prodyuser bo‘lgan. O‘g‘li Sidni bir vaqtlar hazillashib aytganidek, agar qo‘lidan kelganida, Chaplin dekoratsiyani ham bajonidil o‘zi yaratib, liboslarni ham o‘zi tikardi.
Nimadan boshlash kerak?
“Yangi davrlar” (Modern times, 1936) filmi Chaplinning eng yaxshi ishlaridan biri hisoblanadi. Unda Chaplin filmlarining asosiy xususiyati — bir nechta janrlar uyg‘unlashuvi boshqalariga qaraganda yaxshiroq yuzaga chiqqan. Rejissorning o‘zi uni komediya ustasi deb atashganida hayron bo‘lgandi: u o‘zini jiddiy filmlar muallifi deb bilardi. Darhaqiqat, komediya Chaplin ixtiro qilgan noyob janr strukturasining birgina elementi, xolos: uning filmlarida uchta janr elementlari o‘zaro bog‘langan.Birinchidan, u vizual tryuklar va jismoniy harakatlarga asoslangan ekssentrik komediya. “Yangi davrlar” — bu kulgili chiqishlar namoyishi. Ularning ichida eng mashhuri “oziqlantiruvchi mashina” bo‘lib, u ishchining tushlikka chalg‘imay, konveyer qarshisida ovqatlanishiga imkon yaratadi.
Albatta, mashina sinovi ko‘ngildagidek kechmaydi: sho‘rva og‘izga yetmay to‘kiladi, pishiriq yuzga chaplanadi, mashina Charliga non o‘rniga gayka beradi. Bir tomondan, bu juda kulgili, boshqa tomondan, nihoyatda achinarli, chunki sahna shunday qurilganki, Charlidagi qo‘rquv, ojizlik va g‘azab hislari tomoshabinga ham yuqadi. Chaplin filmlarining o‘ziga xosligi shundaki, u ikkita qarama-qarshi janr mexanikasi — komik masofa hamda xarakterga dramatik yondashuv o‘rnini mohirlik bilan alishtiradi. Har bir yangi filmda Chaplinning dramatik intonatsiyasi o‘sib boradi va o‘zining oltinchi to‘liq metrajli filmi hisoblangan “Yangi davrlar”da eng yuqori cho‘qqisiga chiqadi.
Bu filmda Chaplin Gollivudning Buyuk Depressiya davrida Amerika ekranlarini to‘ldirgan “shirin tushlar” formulasini dadil buzib, haqiqatning avra-astarini barcha og‘riqli nuqtalari bilan ochib tashlabgina qolmay, jamiyat, davlat va siyosatchilarni ham tanqid ostiga oladi. Film boshida Charlining qarshisida turgan konveyer ishchini mashinaga aylantirib, uni insoniy qiyofadan mahrum qiladi. Qamoqxonada Charli uni ozodlikka chiqarmasliklarini o‘tinib so‘raydi, chunki tashqarida vaziyat bundan ham yomonroq: fabrikalar yopilgan, bo‘sh ish o‘rinlari yo‘q, pul topib bo‘lmaydi. Rejissor fabrikaga ketayotgan ishchilarni og‘ilga haydab ketilayotgan qo‘ylar podasiga qiyoslaydi. Bu Chaplinning yana bir dadilligi — Sergey Eyzenshteynning “Ish tashlash” (Stachka, 1924) filmiga ishorasi edi. Mazkur kinokartinadagi sahnalardan birida ishchilar namoyishining shafqatsizlarcha bostirilishi hamda qassobxona bir-biriga qiyosan uyg‘unlashtirilgan.
Aynan “Yangi davrlar”da Chaplin hukumatga dushmanligini va kommunistlarga xayrixohligini ochiq ko‘rsatadi. Film namoyishidan so‘ng FQB (Federal qidiruv byurosi) Chaplinni ta’qib qila boshlaydi. Bu esa 16 yildan so‘ng rejissorning mamlakatdan haydalishiga sabab bo‘ladi (1952-yilda Chaplin “Rampa yorug‘i” filmini o‘z vatanida namoyish qilish uchun Angliyaga jo‘nab ketganida FQB direktori Jon Guver Chaplinning vizasi bekor qilinishiga erishadi. Rejissor AQShda uzoq yil yashab, fuqarolikni olmagandi. Bu ko‘pchilikning g‘ashiga tegadi: respublikachilar Chaplin amerikacha turmush tarziga nafratini shu yo‘sinda bildiryapti, deb hisoblagan. U AQShga faqat bir necha yildan keyin va faqat bir necha kunga qaytadi. Amerika kinoakademiyasi rejissorni “Rampa yorug‘i”ga ishlangan musiqa uchun “Oskar” mukofoti bilan taqdirlash maqsadida taklif qiladi, lekin o‘sha vaqtda ham FQB direktorligi lavozimida bo‘lgan Guver Chaplinning mamlakatga qisqa muddatli viza bilan kiritilishini uyushtiradi). Taniqli rus adibi Ilya Erenburg aytgani kabi, uni masxaraboz deb bilishardi. Lekin u ritsar edi.
Chaplin bu achchiq, fosh qiluvchi intonatsiyani uchinchi janr komponenti — melodrama bilan yumshatadi. Sayoq obrazining o‘zi melodrama qonuniyatlariga ko‘ra yaratilgan — u jentlmenga parodiya qilayotganday ko‘rinadigan, biroq haqiqiy jentlmen kabi ish tutadigan qalbi sof kichkina odam. Mukofot sifatida unga muhabbat ato qilingan — ushbu kartina so‘ngida Sayoq (Chaplin filmografiyasida birinchi va oxirgi marta) yolg‘iz emas, balki go‘zal ayol qahramon Polett Goddar bilan qoladi.Keyin nimani ko‘rish kerak?
“Yangi davrlar”da rejissor uchta janr elementining mukammal muvozanatiga erishgan. Boshqa kartinalarda u nisbatlar bilan tajriba o‘tkazadi: ba’zi komponentlar ustunlik qiladi, qolganlari esa orqa fon vazifasini o‘taydi. Chaplinning “Yangi davrlar”dan keyingi filmlari tomoshasiga “janr uchburchagi”dan kompas sifatida foydalangan holda kirishib, kulgi birinchi o‘rinda turuvchi kartinalardan boshlagan ma’qul.
Chaplin XIX asr oxiridagi oltin qidiruvchilarga bag‘ishlangan “Oltin vasvasasi” (The gold rush, 1925) nomli kartinasini o‘zining eng yaxshi komediyasi deb bilgan. Sayoq Alyaskaga borib qoladi: u boylik ishtiyoqida edi, lekin och-yupun qolib, aql bovar qilmas, qiziq vaziyatlarga tushadi va o‘z hayotini xavf ostiga qo‘yadi. Aynan shu filmda Sayoq jahon kinosi tarixidagi eng mashhur sahnalardan biriga aylangan “bulochkalar raqsi”ni namoyish etgan. Tasavvurida u oddiygina usul bilan o‘zi oshiq bo‘lib qolgan qizning ko‘nglini oladi: sanchqilarni bulochkalarga tiqib, katta poyabzal kiygan nozik oyoqchalar raqsini o‘xshatib beradi.
“Oltin vasvasasi”dan so‘ng Chaplinning dastlabki o‘nta qisqa metrajli komediyalarini tomosha qilish maqsadga muvofiq: “Sayoq” (The tramp, 1915), “Sokin ko‘cha” (Easy street, 1917), “Shifo” (The cure, 1917), “Sarguzashtchi” (The adventurer, 1917), “Muhojir” (The immigrant, 1917), “Itning kuni” (A dog’s life, 1918), “Yelkaga” (Shoulder arms, 1918), “Bekorchilar sinfi” (The idle class, 1921), “Ish haqi kuni” (Pay day, 1922), “Ziyoratchi” (The piligrim, 1923). Ularda Charli aristokrat, millioner, qochoq mahkum, politsiyachi, askar kabi turli xil ijtimoiy rollarda ko‘rinish beradi va har safar reallikka moslashish qiyin kechadi.
Dastlabki komediyalardan so‘ng Chaplinning totalitarizmni fosh qilgan eng jiddiy ishi — “Buyuk diktator” (The great dictator, 1940) siyosiy satirasiga o‘tsak bo‘lar. U Gitler (filmda uning ismi Adenoid Hinkel), Mussolini (filmda — Napaloni) hamda Gebbels (ushbu personajning familiyasi — Garbich, inglizcha “garbage” ya’ni “axlat” so‘ziga hamohangdir) natsizmi va fashizmiga yorqin parodiyadir. Chaplin bu yerda Hinkel va unga o‘xshab ketadigan yahudiy sartarosh rollarida ko‘rinish beradi. Film davomida diktator va sartaroshning o‘rni almashib qoladi, so‘ngra ikkinchisi sodiq fuqarolar bilan to‘lgan ulkan stadionga tushib qolib, qirg‘inbarotni bas qilish to‘g‘risida yonib nutq so‘zlaydi. Grim va kostyum ortida Chaplinning o‘zi yaqqol ko‘rinib turadi — personaj emas, balki rejissorning o‘zi dunyoga urushni to‘xtatish haqida murojaat qilmoqda.
“Buyuk diktator”da tomoshabinlar birinchi marta Chaplinning ovozini eshitadi: ovozli kino 1920-yilda paydo bo‘lganiga qaramay, rejissor o‘n yildan ortiq vaqt mobaynida ovozli filmlarni suratga olishdan bosh tortib kelgan (1920–1930-yillar oxirida tovushsiz sahna musiqa bilan boyitilgan tovushli film (sound films) hamda tasvirga olish jarayonida aktyorlar ovozi ham yozib olinadigan ovozli film (talkies) turlari mavjud edi. Chaplining tovushli filmlarga umuman qarshiligi yo‘q edi va o‘zi ham kartinalariga musiqa yozardi, lekin u ovozli filmlarga qarshi bo‘lgan). Sayoqning ingliz tilida aytgan birinchi so‘zi yer sharining turli burchaklarida amerikalik emas, balki o‘z vatandoshi deb qabul qilingan qahramonning o‘ziga xosligini barbod qiladi, deya ishongan. Ammo 1940-yilda Chaplin tomonidan aytilgan so‘zlar chorasizlik nishonasi, “Ortiq jim tura olmayman!” degan qichqiriq sifatida qabul qilinadi. Bu esa filmdagi urushni qoralovchi kayfiyatni kuchaytirgan.
Chaplin filmlaridan yettita klassik kadr
Qaysi filmdan boshlamaslik kerak?
Chaplin Sayoq qiyofasida ko‘rinmaydigan fimlardan boshlamagan durust. Bu barchaga birday sevimli bo‘lgan Charlining qayoqqa yo‘qolib qolganini tushunolmagan zamondoshlarini sarosimaga solib qo‘ygan. “Janob Verdu” (Monsieur Verdoux, 1947) filmida rejissor Ko‘k Soqol haqidagi qo‘rqinchli ertakka komedik jihatdan qayta yondashadi va badavlat keksa ayollarni ovlayotgan omadsiz qotil rolini o‘ynaydi. Chaplinning nomlashiga ko‘ra, bu “qotilliklar komediyasi”da kulgidan ko‘ra ko‘proq qayg‘u bor va Qo‘shma Shtatlardagi urushdan keyingi dastlabki yillarning bezovtalik muhiti — qo‘rquv, sarosima, ommaviy shubha va ishonchsizlik juda aniq ifodalangan.
Undan ham qayg‘uliroq “Rampa yorug‘i” (Limelight, 1952) filmining markazida avtobiografik voqealar yotadi: asr boshlarida Chaplin Londondagi myuzik-holldan ish qidiradi, 1940-yillarda esa u kommunistlarga xayrixohligi tufayli tezda obro‘sini yo‘qotadi. Filmda rejissorning farzandlari, rafiqasi O’Nil, hamkasbi va ovozsiz filmlar davridagi raqibi — taniqli komediya ustasi Baster Kiton suratga tushgan, Chaplinning o‘zi esa ishsiz masxaraboz rolini ijro etadi. Film Amerika prokatlariga faqat 20 yildan so‘ng, 1972-yilda chiqadi va bir yil o‘tib “Eng yaxshi musiqa” yo‘nalishida “Oskar”ni qo‘lga kiritadi.
“Qirol Nyu-Yorkda” (A king in New York, 1957) — urushdan keyingi dastlabki yillarda senator Jozef Makkarti siyosati va u Gollivudda boshlagan “jodugarlar ovi” haqidagi nafratomuz satira. Bu davrda kinoijodkorlar “badbin guvohlar” deb e’lon qilingan va kommunistlarga aloqador bo‘lgan hamkasblariga qarshi guvohlik berishga majbur qilingan. Makkarti bilan hamkorlik qilishdan bosh tortganlar turmaga tashlangan. Filmda Chaplin bir kichik xayoliy mamlakat qiroli sifatida gavdalanadi. U Amerikani behad sevardi, lekin kommunistlar bilan uchrashganidan so‘ng bu mamlakatdan hafsalasi pir bo‘ladi.
“Parijlik xonim” (A woman of Paris, 1923) va “Gonkonglik grafinya” (A countess from Hong Kong, 1967) filmlarida Chaplin hatto stansiyadagi yuk tashuvchi va qari styuard kabi epizod rollarda ham paydo bo‘ladi. Bosh rollarni Marlon Brando hamda Sofi Loren ijro etgan “Gonkonglik grafinya” Chaplinning kinodagi oxirgi ishi bo‘lib qoldi.
Chaplin kimlar bilan ishlagan?
Chaplinning dastlabki filmlariga asr boshlarida katta dovruq qozongan fars komediyalarni suratga olgan, afsonaviy Keystone studiyasi asoschisi Mak Sennett prodyuserlik qilgan. Aslida, myuzik-holl artistida bo‘lajak kino yulduzini ko‘rgan inson ham Sennett edi. U Fred Karnoning Amerika bo‘ylab gastrol safarlarida yurgan komediya ustalari guruhi tomoshasiga tashrif buyurib, 23 yoshli Chaplinning chiqishini ko‘radi va uni Keystone’ga taklif qiladi. Keyinroq Sennet bundan afsuslanadi: Chaplin ekranda juda yosh va ishonarsiz ko‘rinyapti, degan qarorga kelgandi. Haytovur, u keyinchalik xato qilmaganini tushunadi.
Chaplin operator Roland Totero bilan birgalikda 35 ta film suratga olgan. Bu filmlar ichida eng mashhur oltilik — “Oltin vasvasasi”, “Bolakay”, “Sirk”, “Katta shahar chiroqlari”, “Yangi davrlar” va “Buyuk diktator” kartinalari ham bor.
Chaplinning sevimli aktrisasi Edna Pyorvians edi. U 39 ta filmda, asosan, qisqa metrajli filmlarda suratga tushgan va “Parijlik xonim”da ilk marta bosh rolni ijro etgan. Ular sakkiz yil ijodiy hamkorlik qilgan va shu yillar mobaynida Chaplin faoliyati gurkiragan: u Sennettni tashlab, boshqa prodyuserlar bilan ishlay boshlaydi, Gollivudning eng qimmat aktyoriga aylanadi, to‘liq metrajli filmlar suratga ola boshlaydi va Amerika kinosi klassigi Devid Uork Griffit, yulduzlar juftligi Duglas Ferbenks hamda Meri Pikfordlar bilan birgalikda United Artists mustaqil studiyasiga asos soladi. Chaplin shu yillar davomida uning hayotini tom ma’noda o‘zgartirib yuborgan Pyorviansdan shu qadar minnatdor ediki, uni vaqti-vaqti bilan epizodik rollarga taklif qilib turgan va aktrisa filmlarda rol o‘ynashni to‘xtatganidan keyin ham unga maosh to‘lagan.
Rafiq O‘zturk tarjima qildi
Izoh (0)