Бундан деярли юз йил олдин Туркия Буюк Миллат Мажлиси султонлик ва халифаликни ажратиш (усмонли султонлари султон Салим I давридан бошлаб мусулмон олами халифаси ҳам ҳисобланган) ҳамда давлатда султонлик тузумини тугатиш ҳақида қарор қабул қилади. Орадан бир йил ўтиб, 1923 йил 29 октябрда мамлакат республика деб эълон қилинади. Шу тариқа олти асрдан кўпроқ ҳукмронлик қилган, дунёнинг уч қитъасида мулкларга эга бўлган қудратли Усмонлилар султонлигига хотима берилади. Хўш, буюк усмонлилар сулоласи қай тарзда ва нима учун тугатилган эди?
Емирилиш
XIX аср охири ХХ аср бошларига келиб Усмонли салтанати Европанинг «касал одами»га айланади. Султонлик чуқур иқтисодий танглик даврига кирган бўлиб, ҳатто 1879 йили Туркия ўзини расман банкрот деб ҳам эълон қилади. Молиявий муаммоларга миллий-этник низолар ҳам қўшилади. Асрлар давомида империя таркибида яшаган турли халқлар мамлакатда ислоҳотлар ўтказилишини, уларнинг ҳам ҳуқуқлари тикланишини талаб қила бошлайди.Султонликдаги оғир вазият замонавий ислоҳотлар ўтказиш кераклигини талаб қиларди. Тез орада Туркия сиёсий саҳнасига ғарб демократияси ва маданиятини ўзлаштирган «ёш усмонлилар» кириб келади. «Ёш усмонлилар» аҳолига демократик эркинликлар бериш, деҳқонларга ўз ерларига эга бўлиш, миллий озчиликларга автоном ҳуқуқлар бериш ва султон ҳокимиятини конституция билан чеклаш каби ваъдаларни беради. Натижада улар омма томонидан катта қувватловга эришади.
«Ёш усмонлилар» билан ҳамкорлик қилган Мидҳат пошо 1876 йилда давлат тўнтариши ўтказади, ҳамда султон Абдулазиз ўрнига тахтга Абдулҳамид II ўтқазилади. Шу йили янги султон давлатда конституциявий монархия ўрнатган конституция лойиҳасига имзо қўяди. Бироқ ҳокимиятга келгач, Абдулҳамид II монархияга содиқ кучлар ёрдамида Мидҳат пошони лавозимидан четлатади ҳамда «ёш усмонлилар»га қарши қатағон бошлайди. Парламент тарқатиб юборилиб, мамлакатда монархия тузуми қайта тикланади.
Бироқ Абдулҳамид II ҳам ҳар қанча уринмасин, Усмонли қудратини сақлаб қола олмайди. 1877–1878 йилларда бўлиб ўтган рус–турк уруши натижасида Туркия Болқондаги катта ҳудудларидан айрилади. 1881 йил Франция Тунисни, орадан бир йил ўтиб эса Буюк Британия Мисрни Усмонлилардан тортиб олади. Катта давлатлар Туркия ички ишларига фаол аралашиб, султонни тенг бўлмаган янги шартномалар имзолашга мажбур қилади. Мамлакатда миллий ва диний низолар кучайиб боради.
«Ёш усмонлилар» вориси сифатида иш бошлаган «ёш турклар» салтанатни ислоҳ қилишга қарор қилади. «Ёш турклар» ҳаракатида ёш зобитлардан иборат қанот ташкил топади. Қанотга Маҳмуд Талъат ва Анвар пошо етакчилик қилади. Ҳаракатнинг асосий раҳбари Абдулла Жавдат Қорлидоғ эди, аммо у сиёсатга аралашмайди.
1908 йили ёш зобитларга таянган «ёш турклар» қўзғолон кўтаради. Бу қўзғолон султон Абдулҳамид II ни 1876 йилда ўзи бекор қилган конституцияни тиклашга ва парламент чақиришга мажбур қилади. 1909 йили султон тарафдорлари аксилинқилобий тўнтариш уюштиришга ҳаракат қилади, бироқ уриниш муваффақиятсиз тугаб, Абдулҳамид II тахтдан туширилади. Унинг ўрнига Маҳмуд V Ришод ўтқазилади, амалда эса ҳокимият «ёш турклар»нинг «Бирлик ва тараққиёт» партияси қўлига ўтади.
Ҳокимиятга келган «ёш турклар» тез орада уларни қўллаб-қувватлаган империя халқларига берган ваъдаларини унутади ва мамлакатда янада қаттиқ тузум ўрнатади. Натижада бутун салтанатни озодлик курашлари қамраб олади.
Кетма-кет мағлубиятлар
«Ёш турклар»нинг чала ислоҳотлари салтанат қудратини тиклай олмайди. 1911 йили Италия Туркияга ҳужум қилади ва султонликнинг Африкадаги сўнгги ҳудудлари — Триполитания ва Кренаикани босиб олади. Шунингдек, Ўрта Ер денгизидаги Додеканес ороллари ҳам Италия қўлига ўтади.1912–1913 йилларда бўлиб ўтган Болқон уруши эса Усмонлилар қуёшининг ботаётганини янада яққол кўрсатади. Қаттиқ зарбага учраган Усмонли империясининг Европа қисмида фақатгина шарқий Фракия ва Эдирна қолади. Шу билан асрлар давомида султонларнинг катта курашлари натижасида қўлга киритилган Болқон яримороли Туркия таркибидан ажралиб кетади. «Ёш турклар»нинг ташқи сиёсатдаги бундай мағлубиятлари мамлакат ичидаги шундоқ ҳам кескин вазиятни оғирлаштиради. Усмонли салтанати тобора емирилиб бормоқда эди, тинимсиз урушлар уни анча заифлаштириб қўяди. Урушлардан ташқари, оғир иқтисодий вазият, саноат ишлаб чиқаришининг ривожланмаганлиги Туркияни қолоқ давлатга айлантириб қўяди.
Биринчи жаҳон уруши
Армияни ислоҳ қилишга интилган «ёш турклар» қўшин модернизацияси учун немис мутахассисларини чақиради. Туркия ва Германия муносабатлари анча яхши ривожланиб, немислар усмонлиларнинг яқин иттифоқчисига айланади. Уруш хавфи тобора яқинлашиб келар экан, Германия Туркияни ўз тарафида урушга тортишга кўпроқ ҳаракат қила бошлайди. Аммо ички муаммолар гирдобида қолган Туркия учун урушга кириш ҳақиқий ҳалокатга олиб келиши мумкин эди. Кўплаб амалдорлар ҳам бунга қарши чиқади, аммо «ёш турклар»нинг ҳукуматни бошқарувчи учлик аъзоси, Анвар пошо урушга киришга қатъий қарор қилади. Шундай қилиб, 1914 йил 30 октябрда Туркия Германия тарафидан урушга киради.Тез орада усмонли қўшини бир неча оғир зарбаларни қабул қилади. Биринчи жаҳон урушида «Учлар иттифоқи» мағлубиятга учрайди, ва табиийки, Туркия ҳам мағлублар қаторида эди. Бу мағлубият Усмонли салтанати келажагини узил-кесил белгилаб берди.
Парчаланиш
«Ёш турклар» юритган калтабин сиёсат охир-оқибат давлат ва миллатни ҳалокат ёқасига олиб келади. Биринчи жаҳон урушидан сўнг, 1920 йилда имзоланган Севр шартномасига биноан Усмонли империяси ўз ҳудудининг жуда катта қисмидан айрилади.Франция Ливан ва Сурия устидан мандатни қўлга киритади. Ироқ ва Фаластин Буюк Британия назорати остига ўтади. Фаластин икки қисмга бўлиниб, унинг ғарбий қисмида Британия ҳимояси остида яҳудийлар давлати ташкил этилади. Ҳижоз (Яман) мустақил давлат деб эълон қилинади. Кипр ороли ва Арабистон яримороли ҳам Британия таъсир доирасига киритилади.
Севр шартномасига кўра, Туркия армияси 50 минг кишидан ошмаслиги белгиланади. Туркиянинг Европа қисми: Шарқий Фракия ва Эдирна Грецияга берилади. Грецияга, шунингдек, Кичик Осиёдаги ерлар, Смирна(Измир) ҳам бериб юборилади.
Истанбул ва Қора денгиз бўғозлари ҳудуди Усмонли назоратидан олиниб, халқаро ҳудуд деб эълон қилинади. Туркия Арманистон давлати мустақиллигини тан олиши, шунингдек, шимоли-шарқий ҳудудларни Арманистонга бериши керак эди. Шартномада мустақил Курдистон давлатини ташкил этиш ҳақида ҳам қарор қабул қилинади.
Мустафо Камол Отатурк
Ҳали Севр шартномаси тузилмасиданоқ, Туркия ҳудудида иттифоқчилар қўшини жойлашиб бўлган эди. 1919 йилда уларнинг сони юз мингдан ошиб кетади.1919 йил 15 майда Греция Кичик Осиёга қўшин туширади ва Смирна(Измир)ни эгаллайди. Натижада бутун Туркия бўйлаб босқинчиларга қарши партизанлик курашлари бошланади. Бу курашга генерал Мустафо Камол пошшо бошчилик қилади. Истанбулдан Анқарага кўчиб ўтган генерал барча партизанлик отрядларини бирлаштиради. Шарқий вилоятлардаги қўшинлардан янги «озодлик армияси» тузилади.
1920 йилда янги сайланган Туркия парламенти — Буюк Миллат Мажлиси Туркия мустақиллигини эълон қилади ва Севр шартномасини тасдиқлашдан бош тортади. Аммо бу Истанбул ва султонни ўз таъсирида ушлаб турган Буюк Британияга ёқмайди. Шундан сўнг Буюк Миллат Мажлиси Буюк Британия таъсири остидаги Истанбулдан Мустафо Камол пошшо қўшинлари жойлашган Анқарага кўчади. Натижада мамлакатда иккита ҳукумат пайдо бўлади.
Буюк давлатларга қарши бир ўзи бас кела олмаслигини яхши билган Мустафо Камол пошшо СССР билан алоқаларни ривожлантиради. Совет давлати камолчиларни ҳарбий мутахассис ва замонавий қуроллар таъминлайди.
Тез орада Туркия миллий озодлик урушида Мустафо Камол пошшо бошчилигидаги миллий озодлик армияси ғалабаларга эриша бошлайди. Турк халқи мамлакатни ҳалокат ёқасидан сақлаб қолган генерални «Отатурк» (барча турклар отаси) деб атайди. Дарҳақиқат, Мустафо Камол Отатурк бошлиқ турк ватанпарварлари деярли имконсиз бўлган вазиятда Туркияни мағлубият ва парчаланишдан сақлаб қолади. Ўлкадан босқинчиларни ҳайдаб чиқариб, ҳозирги Туркия чегараларини ўрнатади.
Интиҳо. Олти асрлик ҳукмронликнинг тугатилиши
Анқарада янги ҳукумат тузилгач, улар султон ҳокимиятини инкор этади ҳамда султон буйруқлари кучга эмас, деб эълон қилади. Бунга жавобан Буюк Британия қўлида қўғирчоққа айланиб қолган султон Маҳмуд VI Мустафо Камол Отатуркни сиртдан ўлим жазосига ҳукм қилади.Султон 1920 йилда шармандали Севр шартномасига имзо чекади ҳамда Буюк Британия кўмагида «халифалик қўшини» тузади. Бу қўшин Мустафо Камол Отатурк ҳукуматини йўқ қилиши керак эди. Аммо «озодлик армияси» билан тўқнашувда «халифалик қўшини» мағлубиятга учрайди ва кўпчилик аскарлар Мустафо Камол Отатурк томонига ўтиб кетади.
Греция билан урушда деярли ғалабани нақд қилган «озодлик армияси» Истанбулга яқинлашади. 1922 йилнинг 1 ноябрида Буюк Миллат Мажлиси султонлик ва халифаликни ажратиш тўғрисида қарор қабул қилади. Парламент қарори билан мамлакатда султонлик тугатилади. Шу тариқа 1299 йилда асос солинган, дунёнинг уч қитъасида ҳукмронлик қилган қудратли Усмонийлар давлати тарих саҳнасидан кетади.
Сўнгги султон (бу пайтда у фақат халифа эди) Маҳмуд VI 17 ноябрда Буюк Британиянинг «Малая» кемасида Мальтага жўнаб кетади. Кейинги куни Буюк Миллат Мажлиси Маҳмуд VI ни халифа унвонидан ҳам маҳрум қилади ва шу билан халифалик ҳам ўз поёнига етади.
1923 йил 29 октябрда Туркия республика деб эълон қилинади. Лозанна шартномасига мувофиқ, барча хорижий кучлар Туркияни тарк этади. Туркия озодлик уруши қаҳрамони, замонавий Туркия чегараларини барпо қилган Мустафо Камол Отатурк республиканинг биринчи президенти этиб сайланади.
Изоҳ (0)