Яқинда Европада бир марталик елим идишлардан фойдаланиш қатъиян тақиқланди. Икки йил аввал Грузия ҳукумати ҳам шундай қарор чиқариб, бундай маҳсулотларни импорт қилиш, сотиш ва ишлаб чиқаришга тақиқ қўйганди. Дунё океанларининг ифлосланиши, флора ва фауна оламига етказаётган улкан зарари, атроф-муҳитнинг турли чиқиндига тўлиб, экология инқирозига сабаб бўлаётгани Европа давлатларининг шу қарорга келишига сабаб бўлди. Бу муаммо бизга ҳам ўгай эмас.
Пойтахт кўчаларини кезганда, деярли ҳар қадамда (!) бир марта фойдаланиб ташлаб юборилган елим идиш, ранг-баранг пакетларни учратиш, камига оёқ остида сочилиб ётган чиқиндиларни кўриш мумкин. Тўғри, шаҳар ободонлаштириш бошқармалари ходимларига жиддий эътироз ҳам билдиролмаймиз. Сабаби, бу жараёнда тарафларнинг «ҳисса»си бор: сен ташламасанг, унинг иши камаяди ё у вақтида тозаласа, ҳадеб муаммо бўлавермайди! Шундайми?
XIX аср инсоният ҳаётини тубдан ўзгартириш баробарида қатор муаммоларни ҳам яратиб берди. ХХ асрга келиб кашфиёт ҳисобланган енгилликлар кейинчалик табиий офат, экологик инқирозларни тезлаштирди. Елим халталар ҳам аввалига бозор-ўчарни осонлаштиргани, харидор хавотирини аритганига кўпчилик буни чинакам ихтиро деб қабул қилди ва муҳандис, австриялик олим Макс Шушнийни даҳо санашди. Ўша пайтдаги елим халталар ҳам ҳозиргидек енгил, пишиқ, мустаҳкам бўлиб, озиқ-овқат дўкони, мева расталарида текинга бериларди. Орадан вақт ўтиб, олим ихтироси анча қимматга тушиши, табиатга зарари миллиардлаб суммаларга тенглиги аниқ бўлди.
Аниқланишича, елим халталар ерга кўмилган тақдирда ҳам 200 йилча (баъзи манбаларда 400–500 йиллар) ўз ҳолини сақлаб туради – чиримайди. Тупроқ унумдорлигига таъсир қилиб, ифлосланиш даражасини оширади. Куйдириш, ҳаммасини бир ерга йиғиб ўт қўйиш ҳам самарасиз – атмосферага заҳарли газ оқими кўпаяди. Океанларга ташланган чиқиндилар орасида эса айнан пластик идишлар ҳар йили миллионлаб сув жониворларини нобуд қилаётгани, қарийб 700 турдаги ҳайвоннинг қирилиб-йўқолишига сабаб бўлаётгани ачинарли. Митти планктондан улкан китгача шу муаммо қаршисида ожиз ва охири, қурбон бўлишга маҳкум.
Дунё океанларидан ташқари Тошкент кўчалари ва кўп қаватли уйлар орасида жойлашган чиқиндихоналарда ҳам аҳвол анча ёмон. Томчи тошни ёрганидек, йўл четидаги сунъий зовурлар, ариқ бўйлари, чиқиндихоналардаги махсус қутилар ҳам елим халта, бир марталик пластик идишга тўла. 2019 йилнинг 1 январидан Ўзбекистондаги дўконларда елим халталарни бепул беришни тақиқлаш ҳақида таклиф берилди ва амалда қўлланяпти ҳам. Лекин бунга фақат йирик савдо дўконларигина риоя этаётгани муаммога ечим эмас. Кичик озиқ-овқат дўконлари, деҳқон бозорларида қарийб ҳамма маҳсулот елим халтага, бир марталик идиш ёки ўрамларга солиб берилади ва ҳеч қандай ҳақ сўралмайди. Эҳтимол, шу омил ҳам (бозор-ўчарда кўпроқ елим халтага суяниш) бирдан воз кечишимизни қийинлаштириб, оқибатини тўғри баҳолашимизга тўсиқ бўлаётгандир...
Аваллари бозорга бораримизда онамиз қўлимизга матодан тикилган халта ё бўз қопчиқ тутқазардилар. Тўғри, пакетлар ишлатишга анча қулай, арзон ва ҳар доим топиладиган нарса. Ундан даб-дурустдан воз кечолмаймиз. Ўрганганмиз-да! Лекин баъзан шунчалик кўпайиб кетадики, нима қилишни билмай, тандирга ўтқалайман ё ўчоққа тутантириқ қиламан. Бошқа иложи йўқ. Ерга кўмсам, чиримайди, чиқиндига ташласам, махсустранс келгунича ҳидланади. Мажбур бўламан ёқишга.Икки йил олдин Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси елим халталарни пуллик қилишни таклиф этди-ю, ўтган йилнинг 19-октябрида Транспорт вазирлиги жамоат транспортидан фойдаланганда йўловчиларнинг тиббий ниқобга қўшимча тиббий қўлқопда бўлишини қатъий белгилаганда негадир жим турди. Тўғри, COVID-19 тарқалишини камайтириш, аҳоли саломатлигини кўзлаб бу қарорга келинди, лекин, афсус, ҳеч бир натижа чиқмади. Аксинча, чиқинди қутиларининг тўлгани, шаҳар ифлосланиши даражасининг ошгани ва миллионлаб маблағ сарфлангани қолди, холос.Мадина Бобохўжаева, уй бекаси
Хорижда яшаётган, у ерда қабул қилинаётган қонун-қарорларни кундалик ҳаётида сезаётган юртдошлар билан суҳбатлашганда елим халталар муаммосини анча аввал бартараф қилишга киришишгани ойдинлашди.
Шу йилнинг 3 июлидан Германияда бир марта ишлатиладиган пластик маҳсулотларнинг бир нечта туридан фойдаланиш узил-кесил тақиқланди. Булар, асосан, бир марталик идиш-товоқ, фаст-фуд, қаҳва ва бошқа ичимликлар учун ишлатиладиган идишлар. Яна пахтали чўплар (ухочистка) ва шунга ўхшаш нарсалардан фойдаланмаслик талаб этилаяпти. Лекин бу қарор елим пакет ва ўрамларга тааллуқли эмас. Савдо дўконлари ва маиший хизмат кўрсатиш жойларида аввалдан (мен билганим 5–10 йиллардан бери) бир марталик идишларнинг деярли 99 фоизи қоғоздан тайёрланган бўларди, яъни ҳали қарор чиқмасидан аввал ҳам ишлаб чиқарувчилар аҳоли талаби, эҳтимол, ҳукумат рағбати билан пластикдан имкон борича воз кечишган эди. Бу қарор бутун Европа Иттифоқи бўйлаб амал қилади. Германия эса бу қарорнинг асосий ташаббускорларидан.National Geographic’нинг ёзишича, ҳозиргача ишлаб чиқарилган барча пластик идишларнинг ярми сўнгги 15 йил ичида ишлаб чиқарилган. Энг ёмони, сонлар 1950 йилдаги 2,3 миллион тоннадан 2015 йилгача 448 миллион тоннагача ўсган. 2050 йилга келиб кўрсаткич икки баравар кўпайиши кутилмоқда. Бугун океанлар қирғоғидаги чиқиндиларнинг 73 фоизи пластик идишлардан иборат.Умида Элмуродова, невропатолог. Берлин шаҳрида яшайди
Бу ерда нодавлат ташкилотларнинг мустақиллиги ва жамиятдаги роли баланд. Иқлим ўзгаришларига қарши курашувчи сиёсий партия ва бир қанча нодавлат нотижорат ташкилотлари мавжуд бўлиб, улар ҳукуматдан мутлақо эркин фаолият юритади ва ҳатто ҳукуматга босим ўтказа олади. Шу каби ташкилотлар ва бевосита экофаол аҳоли доимо намойишлар уюштириб, ҳукуматни иқлим ўзгаришларига қарши чора кўришга мажбурлайди. Тўғри, бу ерда ҳамон елим халта ва ўрамлардан фойдаланишади. Аммо жуда кўпчилик имкон борича пластикларни камроқ ишлатишни маъқул кўради. Бу ерда «баклажка»лар дўконларга қайтариб топширилади. Дўкондан ичимлик сотиб олсангиз, елим идиши учун алоҳида пул тўлайсиз. Кейин бўшаган «баклажка»ни қайтариб олиб борсангиз, тўлаган пулингиз қайтариб берилади. Бундан ташқари, Германияда чиқиндилар алоҳида ажратилади: қоғоз, пластик ва озиқ-овқат чиқиндилари алоҳида қилинади. Ҳар бир оила шунга одатланган. Бу ҳам атроф-муҳитнинг елим идишлар билан ифлосланишини камайтиради. Шунингдек, қайта ишланган маҳсулотлардан тайёрланган буюмлар қадрлироқ бўлади.
Хўш, дунё ҳамжамияти елим халталар зарарига жиддий эътибор бериб, уни йўқотиш-камайтиришга уринаётган пайтда биз бирор тайинли иш-ҳаракат қиляпмизми? Биргина елим халталарни пуллик қилиш билан иш битмайди, менимча. Харидор ва истеъмолчига қоғоз халталар, табиатга зарари кам маҳсулотларни кўпроқ таклиф қилиш ёки бирор таълимий лойиҳа ишлаб чиқиш ҳам фойда беради. Масалан, Финляндия елим халталарга қарши тақиқ билан эмас, балки маълумот бериш билан курашишга қарор қилган. 2016 йили Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш вазирлиги ва Финляндия касаба уюшмаси мамлакатда шундай халталардан фойдаланишни камайтириш бўйича келишув имзолаган. Шартномага қўшилган компаниялар харидорларга халталарнинг зарари ва мавжуд муқобиллари тўғрисида маълумот беришлари, пластик пакетларни бепул бермасликлари шарт. 2018 йилга келиб ҳайратланарли натижа кузатилди: Финляндияда мавжуд 3400 дан ортиқ дўконда елим халта талаби 60 фоизга қисқарди.
Ёки елим идишларга қарши курашда етакчи Норвегияни олайлик. 2016 йили бу ерда мамлакатдаги барча елим шишаларнинг 97 %, яъни 600 миллион пластик шиша қайта ишланган. 1 крона (тахминан, 1200 сўм)га сотиладиган елим шишадаги ичимликларнинг бўшаган идишини қайтариш шарт. Озиқ-овқат дўконларида жойлашган махсус автоматга ташланганда, истеъмолчига ҳақи қайтарилади. Чиқиндидаги идишларни қайта ишлашни компаниялар зиммасига олади ва солиқлар ҳам иш ҳажмига қараб камайтирилади.
Хуллас, ривожланган мамлакатлар келажакка мусаффо осмон, осуда ҳаёт ва жонли табиат қолдириш пайида ҳозир. Қабул қилинаётган қонун-қарорларда ҳам бу яққол билинади. Айниқса, мақсад экологияни асраш бўлган халқаро ташкилотларнинг ҳар бир ташаббус-лойиҳаси ҳам аҳоли, ҳам ҳукумат томонидан қўллаб-қувватланади. Бизда-чи, биргина дарахтлар кесилиши ёки елим халталардан ҳаддан ташқари кўп фойдаланиш, касаллик сабаб бир марталик елим қўлқопларнинг ўйлама-нетмай жорий этилишига жимгина, сўзсиз ва бирор изоҳ бермай қараб турадиган масъул ташкилотлар кўп. Жабрини келажак авлод тортиши, (дарвоқе, бу йилги аномал иссиқ кузатилишида нафақат, дарахтларнинг оммавий қирғин қилиниши, яна табиатга мутлақо фойдасиз елим идишларнинг кўпайгани ҳам сабабчи, аслида) биздан озода ва сўлим юрт қолмаслиги эса ачинарли.
Чарос Низомиддинова
Изоҳ (0)