Элу юртларни кезиб, йўл юрса ҳам мўл юриб, яна ўзимизга қайтиб келган жаҳонгашта сўзлар тилимизда учраб туради. Улар худди ёшлигида йўқолиб қолиб, йиллар ўтгач топилган яқин кишимизга ўхшайди. Асли ўзимизники бўлса-да, бегонасираброқ қараймиз. Бундай сўзларга адабий тилимиздан кам жой берамиз. «Дарё» колумнисти Ориф Толиб бугун уларнинг айримлари ҳақида сўз юритади.
«Кабоб»нинг ўзбекчаси
Кабоб ўзи ўзбекча-ку, демоқчимисиз? Ҳа, кабоб ўзимизники бўлиб кетган. У оиланинг ҳақиқий аъзосига айланган, бошқаларнинг қизи экани билинмайдиган яхши келинга ўхшайди.
Кабоб – гўштни сихга тортиб, сўнг кўрага териб, чўғ дамида пишириладиган таом. У Яқин Шарқ, Кавказ ва Марказий Осиёда жуда машҳур. Менимча, тандирда ёки қозонда тайёрланадиган турлари кейинроқ пайдо бўлган.
Ўзбекчага форсчадан кириб келган кабоб сўзининг илдизлари аккадча куйдирмоқ, ёқмоқ маъносидаги кабāбу сўзига бориб тақалади. У нафақат туркий тиллар, ҳатто араб, инглиз ва рус тилларига ҳам ўтган. Албатта, талаффуз ўзгаришлари билан.
Хўш, унинг ўзбекчаси нима? Ҳозир сўзлашув тилида биз асосан ана шу ўзбекча муқобилни ишлатамиз: шашлик. Ҳайрон бўлманг, айнан шашлик. У русча ёки форсча эмас, туркийча сўз.
Шашмақом ва шашликдаги шаш умуман бошқа-бошқадир. Шашмақомдаги шаш форсчада олти сонини билдирса, шашликдаги шаш сиш сўзининг ўзгарган шакли. «Девону луғатит турк»да сиш, шиш шаклида келган бу сўзни бугун сих шаклида ишлатамиз. Сишлиқ – сихга териб пиширилган таом демакдир. Бугунги тилимиздаги суқмоқ, суқилмоқ феъллари ана шу сиш – сих ўзагидан ясалган.
Рус тилининг этимологик луғатларида ҳам шашликнинг асли туркийча шишлик экани таъкидланади. Шашлик рус тилида кабобга нисбатан фаол ишлатилади.
Йогурт – «йўғрилган» дегани
Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғатит турк» асарида бу сўз йўғрут шаклида, қатиқ маъносида келади. Асарда қатиқ сўзи ҳам худди шу маънода ишлатилган ўринлар бор. Демак, қадимда бу икки сўз маънодош сифатида қўлланган.
Сўзнинг йогурт кўриниши бизга рус тилидан ўтган. Рус тилига эса Европа тилларидан кирган. Бу сўз инглизчада yogurt, французчада yaourt шаклида учрайди. Бу тилларга эса турк тилидан ўтган.
Йогуртнинг келиб чиқиши ҳақида турли қарашлар бор. Лекин бу ичимлик ўта узоқ ўтмишга эгалиги аниқ. Тахминларга кўра, у 8000 йиллик тарихга эга.
Европада қатиқ француз қироли Людовик XI (1423–1483) туфайли оммалашган. Қорин оғриғига чалинган қирол дардига шифо топа олмайди ва ниҳоят константинополлик табиб уни болқон йогурти билан даволайди. Кейинчалик ҳукмдорнинг ўлимдан қутулишига сабаб бўлган бу ичимлик ҳақида овоза тарқалади.
Йогурт Европада ХХ аср ўрталарида шуҳрат қозонди. Собиқ Иттифоқда 1920 йилларда ишлаб чиқарилган бўлса-да, 1990 йилларга келибгина бозорда ўз ўрнига эга бўла олди. Ҳозир у дунё бозорида энг харидоргир сут маҳсулотларидан биридир.
Ҳозир йогурт жем, мева консерваси, шоколад, какао ва бошқа қўшимчалар аралаштирилган, қаймоқли кремга ўхшаш сут-қатиқ маҳсулотини англатади. Оддий ивитилган қатиқ, кефир ва шу каби қатиқсимонларга ҳам йогурт сўзини ишлатса бўлади.
Бугунги ўзбек тилидаги йўғирмоқ, йўғрилмоқ сўзлари йогурт билан тарихан ўзакдош. Йўғирмоқ аралаштирмоқ, қўшмоқ дегани. Сут ва оқлиқ аралашиши, қўшилиши натижасида йогурт ҳосил бўлади.
Сўзнинг йўғурт шакли ҳам луғатга кирган ва бу кўринишда ишлатиш хато эмас.
«Маҳсулот»нинг ўзбекчаси – товар
Тилимизга ўрнашиб, ўзига тегишли бўлмаган ҳудудларни ҳам эгаллаб олган монополтабиат сўзлардан бири маҳсулотдир. Бу сўзни ўринли-ўринсиз қўллайверамиз. Унинг туркийча муқобили – товарга эса жуда кам мурожаат қиламиз. У гўё рус ёки бошқа Европа тилидан кириб келгандай туюлади. Аслида бундай эмас. Товар ғирт ўзбекча сўз.
Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғатит турк» асарида тавар сўзига жонли, жонсиз мол, мато деб таъриф берилган:
Ўл анинг бирла тавар яришди – У шериги билан товарни тенг бўлишди.
Товар рус тилига туркий тиллардан ўтган. У болгар, словен, чех, поляк каби тилларда ҳам ишлатилади.
Дастлаб чорва моли маъносида қўлланган товар кейинчалик ҳар қандай моддий бойликни ифода эта бошлаган. Қадимда кўчманчи туркий қавмларда чорва асосий бойлик бўлган.
Халқнинг турмуш тарзи тилда акс этиши – табиий ҳол. Инглиз, рус ва бошқа тилларда маблағ, сармоя маъносида қўлланадиган капитал сўзи ҳам лотинча caput – бош, асосий сўзига бориб тақалади. Қадимда Европада ҳам бойлик чорва сони билан ўлчанган, буни аниқлаш учун чорва боши саналган, чорва бойликнинг асосий ўлчови бўлган.
Хуллас, томирида туркий тил қони оқаётган товар сўзини бемалол ишлатаверишимиз керак. У тилимизнинг минг йиллик товари.
«Кармон» ўзимизники
«Ўзбек тилининг изоҳли луғати» бу сўзни рус тилидан кирган деб кўрсатибди. Лекин унинг келиб чиқиши туркий тилларга тақалади.
Рус тилшуноси М. Фасмер карман сўзининг этимологияси бўйича бир неча мисолларни келтиради. Жумладан, бу сўз бир неча туркий тилларда борлиги, чўнтак, ҳамён маъноларини англатишини таъкидлайди.
А. Семёнов этимологик луғатида ёзишича, бу сўз рус тилига XVI аср охири – XVII аср бошларида ўтган. XIX аср сўнгигача карман рус тилида ҳам ҳамён маъносини англатган.
Замонавий рус тилида чўнтак маъносини билдирадиган бу сўз сумка, рюкзак каби буюмларга ўрнатиладиган ёнчиққа нисбатан ҳам ишлатилади.
Кармон сўзини оғзаки тилда кам қўллаймиз. Ҳозир бу маънода русча кошелёк сўзидан фойдаланиш урф бўлган. Унинг ўзбекча муқобили – ёнчиқ сўзи эса деярли истеъмолда эмас.
Баъзида шундай. Тайёр ўз сўзимиз турганда чет сўзни маъқул кўрамиз.
Изоҳ (0)