Бундан деярли икки юз йил олдин немис профессори барон Карл фон Драйз ўзининг «laufmachine» деб номланган икки ғилдиракли чавандоз томонидан бошқариладиган отсиз транспорт воситасига патент олади. Бу замонавий велосипедларнинг илк аждоди эди. Бугун энг қулай транспорт воситаси ҳисобланувчи велосипед тарихи ҳақида ҳикоя қиламиз.
Laufmachine — «югуриш машинаси»
1812 йилнинг 12 июнь куни Германиянинг Манхейм шаҳрида оломон профессор фон Драйзнинг янги кашфиёти — «Laufmachine»ни кўриш учун шаҳардаги энг яхши йўл бўйлаб йиғилади. Профессор Драйз юқорига ҳаракатланиб, почта йўналишининг стратегик манзили Швинсенгер уйи томон йўл олади. Бир соатдан кам вақт давомида, яъни бу йўлга кетувчи одатий вақтнинг тўртдан бирида у сайрни якунлаб қайтиб келади.Laufmachine сўзи «югуриш машинаси» маъносини бериб, Англияда «draisine» номи билан тарқалган. Драйзнинг югуриш машинаси ёғоч рамага бирлашган икки ғилдирак, ўриндиқ ва рулдан иборат эди. Унда педаллар йўқ бўлиб, ҳозирги самокат каби ҳайдаларди.
Янги ихтиро Буюк Британияда тез оммалашади, бу ерда уни «жозибали от» дея номлашади. Бир қанча британиялик карета ишлаб чиқарувчилар ўзларининг лауфмачинеъларини ишлаб чиқаришни бошлайди. Улардан энг машҳури анча такомиллашган моделни эълон қилган Денис Жонсон эди. «Велосипед» сўзи француз ихтирочиси Жозеф Нисефор томонидан амалиётга киритилган бўлиб, у буни баландлиги созланувчи эгар билан жиҳозланган велосипедга нисбатан қўллаганди.
1839—1840 йилларда шотландиялик темирчи Крикпатрик Макмиллан велосипедни педал ва эгар қўшиб такомиллаштиради. Макмиллан ўриндиқни орқа ва олд ғилдираклар орасига жойлаштиради, педаллар махсус темир таёқчалар орқали орқа ғилдиракни ҳаракатлантиради. Олд ғилдирак рул билан бошқариладиган бўлади. Шундай қилиб Макмиллан ҳозирги велосипедларнинг биринчи прототипини яратади, бироқ Макмиллан ихтироси эътибордан четда қолади ва деярли оммалашмайди.
Велосипеднинг оммалашиши
1862 йилда ёш болалар аравачаси ишлаб чиқарувчиси 19 ёшли француз Пер Лалманда ҳам Макмилланикига ўхшаш ғоя пайдо бўлади. Лалман Макмиллан велосипеди ҳақида ҳеч нима билмас эди, унинг ихтиросида Макмилланникидан фарқли равишда педалларни итариш эмас, айлантириш керак эди. Қолаверса, Лалман велосипедида педаллар олд ғилдиракда жойлашганди. Кейинги йил Лалман Парижга келади ва ўзининг биринчи моделини яратади.Лалманнинг велосипеди Лион саноатчилар уюшмаси аъзоси Оливье томонидан юқори баҳоланади. 1864 йили, карета муҳандиси Пьер Мишо билан ҳамкорликда велосипедни оммавий ишлаб чиқариш бошланади. Мишо велосипед рамасини металлдан ясашга қарор қилади. Баъзи манбаларга кўра «велосипед» атамасини ҳам айнан Мишо ўйлаб топган.
Мишо ва Оливье билан қисқа ҳамкорликдан сўнг Лалман Америкага жўнаб кетади. 1866 йил у ўз ихтиросини патентлади.
XIX асрнинг 70 йилларида «пенни-фартинг» деб номланган велосипедлар оммалаша бошлади. Пенни ва фартинг — инглиз тангалари номи бўлиб, фартинг пеннининг тўртдан бирига тенг эди. Бу ном ғилдираклар номутаносиблигини ифодаларди, яъни олд ғилдирак орқа ғилдиракдан бир неча баробар катта эди. Пенни-фартингда педаллар олд ғилдирак марказида бўлиб, ҳайдовчи ўриндиғи ғилдиракнинг устида жойлашганди. Ўриндиқнинг баландлиги ва тортишиш марказининг олд ғилдиракка кўчирилиши бу велосипедни хавфли транспортга айлантирди.
1878 йил инглиз ихтирочиси Ловсен велосипед конструкциясига занжирли боғламни қўшади.
Ҳозирги авлод велосипедлари
Ҳозирги велосипедларга ўхшаш дастлабки велосипедлар 1884 йилда инглиз ихтирочиси Жон Кемп Старли томонидан ишлаб чиқарилган. Улар Ровер дея номланиб, бу ном ҳозирги кунда ҳам баъзи тилларда велосипед сўзини билдиради (полякча Rower, беларусча Ровар). Иккала ғилдиракнинг ҳам ўлчами бир хил бўлганлиги сабаб роверлар Россияда «бисиклет» ёки «бициклет», Францияда «bicyclette», Англияда эса «bicycle» деб аталади. Кейинчалик инглиз тилидан бошқа деярли барча тилда «велосипед» атамаси бошқаларини сиқиб чиқаради.1888 йил Жон Бойд Данлоп шишириладиган каучук шиналарни ихтиро қилади. Шундан сўнг велосипедлар «суяк чайқовчи» номидан халос бўлади ва бу уларнинг оммалашишига туртки беради. 1890 йиллар велосипедларнинг «олтин даври» бўлди. 1898 йил оёқ тормози ва эркин ҳаракатланиш механизми ихтиро қилинади, бу велосипед эркин ҳаракатланаётганда педални босмаслик имконини беради. Худди шу йили қўл тормози ҳам яратилади, аммо улар тезда урфга кирмайди.
Биринчи йиғилувчи велосипед 1878 йилда, биринчи лигерад (ётган ҳолда бошқарилувчи велосипед) эса 1895 йилда яратилади.
XIX асрдаги велосипедлар ҳозиргисига ўхшаса-да аслида фарқ анча катта. Зангламайдиган пўлат ҳали ихтиро қилинмаганлиги сабабли велосипедлар занглайдиган темирдан қилинарди ва бўялмас эди. Натижада ҳар сафардан кейин уларни мойлаш ва бензин ёки керосин билан тозалаш керак эди.
1905 йилдан бошлаб автомобиль саноати ривожланиши туфайли велосипедларга бўлган қизиқиш пасая бошлади. 1940 йилга келиб велосипед АҚШда оддий болалар ўйинчоғи сифатида кўрила бошланади.
1960 йиллар охиридан соғлом турмуш тарзининг тарғиб қилиниши ва атроф-муҳит муаммоларининг кўтариб чиқилиши туфайли велосипедлар яна урфга қайтди.
Бугунги кунда велосипеднинг ўрни
Гарчи автомобиль саноати кескин ривожланиб, велосипедни бир чеккага суриб ташлаганига қарамасдан сўнгги йилларда велосипед тарғиботи бутун дунёда, айниқса Европада кенг олиб борилмоқда. Экология муаммоларининг кўпайиши ва кучайиши фонида бу масала яна-да долзарб аҳамият касб этди. Хусусан, Европа давлатларининг бир қанча раҳбарлари шахсий намуна кўрсатиб ишга велосипедда қатнай бошлади.Велосипед транспорти ривожи нафақат инсон саломатлиги ва атроф-муҳитга ижобий таъсири билан, балки шаҳарларда юзага келувчи бир неча соатлик тирбандликларнинг олдини олиши билан ҳам фойдалидир. Шуларни инобатга олган ҳолда кўплаб Европа давлатларида велойўлаклар яратиш ва кўпайтириш борасида сезиларли ишлар амалга оширилди.
Жумладан, Буюк Британия бош вазири Борис Жонсон ўзининг кўпгина сайрларини велосипедда амалга ошириши билан танилган.
Осиё давлат раҳбарлари орасида ҳам бу борада фаоллар етарлича бўлиб, улардан Туркманистон президенти, кўплаб спорт турлари «мутахассиси» Гурбангули Бердимуҳамедовни мисол келтириш мумкин. Деярли ҳар бир ташрифида велосипеддан фойдаланувчи Аркадағ ҳатто Ашхободда велосипед учун монумент ҳам ўрнатган.
Велосипед ва Ўзбекистон
Сўнгги йилларда бутун дунёда бўлаётгани каби Ўзбекистонда ҳам велоспорт ривожлантирилиб, велосипедлардан кенг фойдаланиш тарғиб қилинаётган бўлса ҳам бу борада яққол силжиш кузатилаётгани йўқ. Бунинг асосий сабаби сифатида мамлакатда велоспорт йўлакларининг камлиги (Тошкент шаҳридан бошқа ҳудудларда бундай йўлаклар деярли мавжуд эмас) ва шаҳарларда аҳоли учун велойўлакларнинг кенг миқёсда ташкил қилинмаганини кўрсатиш мумкин.Зеро велосипед транспорти ҳозирда нафақат табиатга зарар етказмаслиги билан, балки инсон саломатлиги учун фойдалилиги билан ҳам муҳимдир.
Муҳаммадқодир Собиров тайёрлади
Изоҳ (0)