Мусулмон ва туркий оламда энг катта империялардан бирини барпо этган Амир Темур жанг майдонларидаги улкан ғалабалари билан машҳур. Бироқ буюк саркарданинг фаолиятида мағлубият ҳам бўлган. Жумладан, 1365 йил 22—23 май кунлари бўлиб ўтган, соҳибқироннинг мағлубиятли юриши — «Лой жанги» ҳақида «Дарё» ҳикоя қилади.
Урушдан олдинги вазият
XIV аср ўрталарида Чиғатой улуси иккига (Мўғулистон ва Мовароуннаҳр) бўлиниб кетгач, унинг Мовароуннаҳр қисмида ички курашлар кучайиб кетади. Бундан фойдаланган Мўғулистон ҳукмдори Туғлуқ Темур Мовароуннаҳрга бостириб кириб ўз ҳукмронлигини ўрнатади. Катта сиёсий майдонга энди кириб келаётган ёш Амир Темур унинг Кеш вилоятидаги доруғаси (ҳокими) этиб тайинланади. Амир Темур аҳоли тинчлигини ва кучлар нотенглигини ҳисобга олиб Туғлуқ Темур хизматига ўтганди, бироқ бироз ўтиб у ва Туғлуқ Темурнинг ўғли Илёсхўжа ўртасида келишмовчилик бошланади, натижада Амир Темур Мовароуннаҳрдан қувғин қилинади.
Қувғинда юрганида Балх ҳукмдори Амир Ҳусайн билан танишиб қолган Амир Темур унинг синглисига уйланди ва шу орқали улар ўртасида иттифоқ юзага келади. 1362 йил Туғлуқ Темур вафот этгач иттифоқчилар Мовароуннаҳрни озод қилишга киришади, Туғлуқ Темурнинг ўғли Илёсхўжа мағлубиятга учраб Шарқий Туркистонга чекинади.
1365 йил катта қўшин тўплаган Илёсхўжа Мовароуннаҳрга қайта бостириб киради. Бундан хабар топган Амир Темур ва Амир Ҳусайнлар унга қарши чиқиш учун қўшин йиғиб, Сирдарё томон лашкар тортади. Икки қўшин ҳозирги Тошкент ва Чиноз орасида, Сирдарё дарёси бўйида тўқнаш келади.
Жангнинг бошланиши
1365 йилнинг 22 май куни жанг бошланди. Амир Темур ва Амир Ҳусайн бирлашган кучлари сон жиҳатдан Илёсхўжа қўшинидан анча кўп эди. Қўшиннинг ўнг қанотида Амир Ҳусайн, жувонғорда (чапда) эса Амир Темур лашкари жойлашди.
Ушбу жангда Амир Темурга саркардалар Ўлжайту, Қутлуш Салончи орлот, Пўлат-Буғу ва Малик баҳодирлар ёрдам беради.
22 май куни эрталаб иккала қўшин бир-бирига қарши саф тортади. Амир Темур Қутлуш Салончи орлотга душман чап қанотига зарба беришни буюради. Аммо Салончи орлот амир Шамсиддин бошлиқ мўғул кучларидан енгилиб ортга чекинади. Амир Шамсиддин ҳужумни давом эттириб Амир Ҳусайн қанотига зарба беради, Амир Ҳусайн лашкари қаршилик кўрсатолмасдан чекина бошлайди. Воқеалар ривожини кузатиб турган Амир Темур ўзи амир Шамсиддинга қарши юради ва уни чекинишга мажбур қилади. Тартибсиз чекинаётган мўғул қўшинини бутунлай мағлуб этиш учун Амир Темур Амир Ҳусайнга одам юбориб душман чап қанотига ҳужум қилишни ва у билан кучларни бирлаштириши кераклигини буюради. Чунки мўғул кучлари тартиби бузилган, Амир Темур фурсатдан фойдаланиб рақибни батамом тор-мор қилмоқчи эди. Аммо Амир Ҳусайн ҳеч қандай сабабсиз Амир Темурга мададга келмайди. Тарихчиларнинг фикрича, калондимоғ Амир Ҳусайн Амир Темур унга буйруқ бериб, ўзининг устунлигини ўрнатмоқчи деб ўйлаб, ёрдамни пайсалга солган. Қолаверса амир душман ҳужумидан қўрқиб ҳам қолганди.
Амир Ҳусайн қўшини ҳужумга ўтмаётганини кўрган Амир Темур ноилож чекинади. Илёсхўжа аскарлари ҳам чекиниб, қайта тартибга келтирилади. Кечга келиб Амир Ҳусайн қўшини Амир Темур қўшинига келиб қўшилади. Бироқ қулай вазият бой берилганди.
Эртаси куни ҳал қилувчи жанг бошланди. Баъзи манбаларга кўра Илёсхўжа енгилиши мумкинлигини билиб қадимий шомонларнинг «ядачи» (ёмғир ёғиш) маросимини ўтказган.
Осмонни булут қоплаб, қаттиқ сел бошланади. Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома»сида «Бисёр киши балчиқда қолди ва забун бўлғон душманлар кучланиб, муродлари билан қилич уриб, ўн минг киши анда талаф бўлди ва бу воқеа Рамазоннинг аввалида, торих етти юз олтмиш олтида, йилон йилда воқи’ бўлди» дея ушбу жанг воқеаларини тасвирлаган.
Қаттиқ ёмғирга қарамасдан Амир Темур ва Амир Ҳусайн кучлари Илёсхўжа қўшинига зарба бериб, уларни чекинишга мажбур қилади. Чекинаётган душманни тақиб қилаётиб улар мўғуллар қўмондони амир Шамсиддин пистирмасига тушади. Амир Темур унга қарши мингта отлиқни жўнатади, аммо сон жиҳатдан устун бўлган амир Шамсиддин кучлари уларни мағлуб этди. Бу орада чекинаётган Илёсхўжа ҳам қўшинларини тартибга келтириб, қарши ҳужумга ўтади. Шиддатли жанг кечгача давом этиб Амир Темур ва Амир Ҳусайннинг мағлубияти билан тугайди.
Жанг, шубҳасиз, Амир Ҳусайннинг тактик хатоси туфайли бой берилганди. Биринчи куннинг ўзидаёқ Амир Темур билан биргаликда ҳужумга ўтиб мўғул лашкарини бутунлай тор-мор этиш мумкин эди.
Юқоридаги сабаб билан бир қаторда мўғулларнинг тажрибали қўмондони амир Шамсиддин ҳаракатларини ҳам эътибордан четда қолдирмаслик керак. Амир Темурга қараганда анча кўп муҳорабаларни кўрган бу саркарда жангнинг якуний қисмида бурилиш ясай олди.
Тўқнашув натижалари
«Лой жанги»даги мағлубиятдан кейин Амир Темур Кешга чекинади, Амир Ҳусайн эса Балхга қайтиб кетади.
Илёсхўжа деярли қаршиликсиз Хўжанд ва Жиззахни эгаллаб, Самарқандга қараб юради. Бироқ бу ерда мўғулларни Самарқанд сарбадорлари тўхтатиб қолади. Мўғул лашкари отлари орасида ўлат тарқалиб Илёсхўжа Шарқий Туркистонга қайтиб кетади.
Гарчи Илёсхўжа бошлиқ жете (мўғул) қўшини Мовароуннаҳрдан қувиб чиқарилган бўлса ҳам, Амир Темур ва қайнағаси Амир Ҳусайн орасидаги муносабатлар узилди, улар энди душманга айланган эди.
Муҳаммақодир Собиров тайёрлади
Изоҳ (0)