Болалар адабиёти мутлақо бўлак олам. Унда катталарнинг диққинафас, кўнгилни парчалайдиган, тор-танқис кулбаси эмас, умуман, бошқа дунёси ҳукмрон бўлади. Бу гўшани безаб-ясатиб қувончга тўлдирадиганларни кашшоф деса арзигулик. Нидерланд болаларининг қалби, шуури, хаёлотига бир чимдим лахчани – адабиётга муҳаббатни ташлаган, «Дунёдаги энг ақлли бувижон» дея алқанган, оддий кутубхоначидан ёзувчига айланган Анни (Анна) Мария Гертруда Шмидт ҳам ҳақиқий ихтирочи – болалар кўнгли таржимонидир.
Уй ишларида нўноғ-у, мутолаада чаққон
1911 йили Нидерландиянинг Капелле шаҳарчасида руҳоний оиласида туғилган Анни камолотида отасининг хизматлари беқиёс. Ислоҳ этилган черков ходими бўлишига қарамай, отаси болаларини Гёте шеърияти жозибаси, Артур Конан Дойл насри топқирлиги билан улғайтирган. Адабиёт, шеър-у романларга зўр муҳаббат уйғота билган ота зиммасидаги вазифани тўла-тўкис бажарган дейилса муболаға бўлмайди. Худо юқтиргани ростми ёки тақдири илоҳий гўдакликданоқ йўлга солдими, ҳартугул, Ҳанс Кристиан Андерсен эртаклари таъсирида ўсган қизалоқ бора-бора индамас, ичимдан топ бўлиб улғаяди. Инсон қадри, туйғулар нега сийқалашаётгани, одамлар дард-ҳасрати, изтироби жамиятдаги нотенглик ва зўравонлик қизгинанинг кун-у тун ўйлайдиган мавзулари қаторидан жой олар, бирига жавоб топилса, олдига яна иккитаси қўшиларди.
Болалик ўсмирликкача фақат китоблар даврасида, мутолаа завқи билан ўтаверади-ю, бундан негадир ота-она хавотирланади. «Эртага эгаси чиқиб, тўй-томоша билан олиб кетса-ю, уй ишларига нўноқлиги, рўзғорни эплолмаслиги билиниб қолса... нима бўлади?». Бесаранжом онанинг, кейинчалик отанинг ҳам хаёлидан шу «қўрқув» нари кетмайди. Охири, ўйлаб-ўйлаб китобхўр қизгинани Германияга, рўзғор тутишда, уйини гулдек яшнатиб ўтиришда эпчил холанинг олдига юборишга қарор берилади. Холанинг чаққонлигидан юқдими, юқмадими, буниси қоронғи, лекин Олмониядан қадрдон уйга юборилган ажиб-ажиб мактубларда Аннининг келажакда ёзувчи бўлиши мумкинлиги сезилиб қоларди. Хатларининг равонлиги, сўзларини бадииятга ўраб, қофиядор қилиб битиши, эҳтимол, тахминни тасдиқлагандир. Тикиш-бичиш, пишир-куйдир, тозала-қиртишла, ҳеч тугамас уй ишларидан андак нафас ростлаганда мутолаага шўнғийдиган қизалоқ энди катта-катта романлар, эпопея, том-том китоблар хатмига чоғланади.
Кутубхоначидан ёзувчи чиққанда...
Ҳокимиятга маҳкам ўрнашиб олган нацистларнинг беаёв қирғини, яқинлашаётган уруш ва қон ҳиди Аннини «зудлик билан», «сира кечиктирмай» уйга кетишга шошилтиради. Келажак қоронғи, эрта мавҳум бўлган кунлар бошланган, тобора авж олаётган жаҳон урушидан кимлар омон чиқиши номаълум ҳафталарда ота-она Аннини энди тинчгина касб – кутубхоначилик курсига ёздириб, андак таскин топадилар. Аввалига нуқул жавон чангини артиш, китобларни рўйхатга олиш, қироатчиларни кутиб-кузатиш, аллақандай семиз дафтарларни тўлдириш қизгинанинг зардасини қайнатиб, ҳафсаласини ўлдиради. Аммо вақт ўтиб, зерикарли, якранг кунлар ўрнини серзавқ йиллар эгаллайди. Янги ишига муккасидан кетиб, шунчалик меҳр қўйганидан, дурустгина, шаҳардаги каттагина кутубхонага директор бўлганини ҳам сезмайди. Кутубхоначилик уни зимдан ёзувчиликка тайёрлаётганини-ку, мутлақо фаҳмламасди.
Аввалига ёзиш, ҳикоя, қиссалар тўқиш Аннига забт этилмас қоядек туюлади. Ҳар гал ёзув столига ўтирганида ёзолмаслик «касал»и қўзғар, варақ бети қора-қура бўялиб, сиёҳ доғига тўлиб кетаверарди. Тез орада нацистлар Нидерландияни ҳам эгаллаб, мамлакатда зиёлиман деганнинг, фикр-гапи борини аямай қиришга тушиб кетади. Катталар учун ҳеч нима ёзолмаслиги, уларнинг ўта биқиқ дунёсини тасвирлолмаслигини пайқаган Анни ўша йиллари ертўлаларда чоп этилиб, махфий тарқатиладиган болалар газеталарига шеърлар ёза бошлайди. Маърифат урушдан муҳим. Жанг-у қирғин бир кун тугар-битар, лекин болалар «йўқотилган авлод» бўлиб қолмаслиги шарт. Уруш йиллари ҳолландларга шу улуғ ният таскин берарди.
Неча-неча миллион жисмни маҳв этган, кўзёшларни қуритган уруш ҳам тугади. Энди жиддий ишлаш, насрда ўзни синаш фурсати етди. 1950 йили илк шеърий китоб «Ҳуштакли чойнак» нашр этилгач, назмдан хийла чекиниб, насрга – эртаклар ёзишга ўтилади. Сал ўтмай «Йип ва Янекке» номли эртаклар тўплами ёзиб тугатилади. Қатор тилларга ўгирилиб, ўша йиллариёқ машҳурликка эришган китоб нидерланд болалар адабиётининг Олтин фондига киритилади. Аннининг номи энди газеталарда тез-тез тилга олинар, радиоларда эртаклари ўқилар, давра суҳбатларида унинг сўзига муштоқ, янги ёки ёзилажак асарларини биринчилардан бўлиб билишни хоҳлайдиган мухлислари кўпаяверди. Ҳали олдинда бундан юксак эътироф-у унвонлар кутаётгани, бутун дунё болаларига хаёл қилиш бахтини улашиши мумкинлигини эса адиба ўшанда тасаввурига ҳам сиғдиролмасди.
Болалар адабиётида инқилоб
Тақдирнинг яна бир инъомини қарангки, ёзганлари ҳолланд болалар адабиётида инқилоб ясади. Аввалги шакл-қолиплар – анъанавий ровийлик, зарбулмасалчилик, мистик эртаклар ўрнини реал ҳаёт манзаралари забт этди. Адабиётни мазмунан ва шаклан ўзгартиришга жиддий аҳд қилганмиди ё услуби шундай шаклланаётганмиди, ҳар ҳолда Аннининг эртак-қиссалари шунча йиллик китобларга қарши кўтарилган исёндек бонг урар, асрий андазалардан чекинаётгани эса икки карра ҳайратни оширарди. Қандай қилиб аждодларнинг минг йиллик йўлидан юрмай, ўз йўлингдан юриш мумкин? Бу одобсизлик ёки нодонлик эмасмикан? Анни ижоди ҳақида гоҳи шундай фикрлар ҳам учраб турарди. Вақти келиб, Нидерланд давлат мукофотини оларкан, Анни залдагиларга қарата: «Фақат ҳақиқат, мисқолдек ҳам ёлғон ортиқча» дея нега ва ким учун қўлига қалам олганини бир жумлада ифодалайди. Чинданам, энг фантастик жанрда ёзилган китобида ҳам ҳақиқат, адолат ва ҳаққонийлик бор бўйи билан силқиб туради.
Китоблар пешма-пеш ўқилгани сари Аннининг шиддат-шижоати ҳам ошиб борар, энди сатрлар орасига фолклор мотивлари, юмор, фантастикани реализм унсурлари билан қориштириш гали ҳам етганди. Энди адиба ижодини сира хижолат бўлмай, ташвиш ҳам тортмай Андерсен, Линдгрен, Туве Янсон ижоди билан солиштириш, таққослаб баҳолаш мумкин бўлди. Уруш кўргани, машаққатларда тобланганига қарамай эртак-чўпчакларида фавқулодда юмор, кўтаринки кайфият ҳукмрон, мисоли қуёш чарақлаётгандек нур ўйноқларди. Қўшимчасига, «дағал, сертикан сўзлари»ни айтолмаса туролмайдигандек: «Улкан музқаймоқ қирол савлат-у ҳайбатини бежаб қўяди», дерди тап тортмай.
«Иркит ўрдакча эдим, энди қари, иркит оққушман»
Аннига довур ўтган болалар адиблари негадир зерикарли, рангсиз, андаза-шакли бир китоблар ёзишар, болалар ҳам буни мажбурлик ё синф жадвалидан ортда қолмаслик илинжида апир-шапир ўқир, лекин ҳеч вақони тушунмай, кўчада шаталоқ отишарди. Такрорланмас саргузашт ва сафарларни тасвирлаб, адабиётга ақлли, қувлиги бўртиб турган китобларни бериш фикри кундан кун пишиб-тўлишиб бораверади. Эртакларда энди газли сув, ранг-баранг тухум қўядиган товуқ, скрипкага ўйнайдиган от ва ҳоказо образлари «гапира» бошлади.
Бир гал унга ноширлар жуда манфаатли, чўғи баланд буюртмани топширишади. «Болаларга шундай тўплам ҳолидаги китоб ёзингки, унда на тўқима образлар ва унда бирор чўпчак, ривоят, алмойи-алжойи гаплар бўлсин! Фақат «тоза реализм!» бўлсин дея қатъий шартни қўйишади. Майли, дейди-ю, кўнгли хижил тортиб, ёзишга уринади. Минг уринмасин, қани ёзолса! Ҳеч вақоси ўхшамайди. Йирик буюртма сира иккиланмай рад этилади. Шундан кейин вафотигача ҳукумат амалдорлари талабини тушунолмай ўтганини тез-тез тилга олади: «Нега болаларни мактабларда бу қадар зериктириб, китобдан бездириб ўқитиш керак? Кимга қандай фойда?».
Шмидт хоним болаларга ишонар, уларни ўзига тенгдош-тенгқур ҳисоблаб, ҳар гал шумтакаларнинг тарафини олар, қалби ҳам боладек беғубор, навқирон эди. Туғилиб-ўсган юртида ҳурматини жуда жойига қўйишди, эъзозлаб ардоқлашди. Бунга ҳам қаноат қилмай: «Болалар адабиёти маликаси» деб алқашди. Асарларида юмор билан ҳаққоният қоришиб-битишиб кетганига, «Закий бувижон» деган ном ҳам насиб этди.
1988 йили Норвегия пойтахти Ослода Ҳ.К.Андерсен номидаги Олтин медал мукофоти топшириларкан, анъанага мувофиқ адиба аввалдан тайёрлаган нутқини ўқиши сўралади. Шу чоғгача мукофотланганлардан фарқли, Анни бу гал ҳам ўз йўлини тутади. Юз йиллар аввал вафот этган Андерсенга хаёлан мурожаат қилиб:
«Қадрли Ҳанс Кристиан, мана, мукофотингни олдим! Айтишим керакки, бахтлиман. Жуда узоқ йиллар иркит ўрдакча эдим, энди эса қари иркит оққушман. Аммо ҳар ҳолда оққуш! Ҳамиша ҳамроҳинг, Анни»дея нутқининг ўзига тегишли қисмини тамомлайди. Сўнг Андерсеннинг хаёлий жавобини ўқиб эшиттиради:
«Қадрдоним Анни, мукофотимни олганинг билан қутлайман! Ўтинаман, фақат песалар ёзма. Мен ҳам уриниб кўрганман, лекин ўхшамаган. Шунинг учун ўзингнинг аҳмоқона, телба-тескари эртакларингни ёзавер, худди каминадек... Кўришгунча! Дўстинг Ҳ.К. Андерсен».Шеър-у эртаклардан ташқари ора-орада ашулалар, театр ва кабарелар учун яллалар, радио, телевизион шоуларга сценарийлар ёзар, юмор нималиги хусусида ёзувчи Симон Кармиггетга қўшилиб, маърузалар ўқир, турфа ҳолланд босма нашрларида доимий рукнлари мавжуд эди.
1960 йиллари оиласи билан Франция жанубига кўчиб кетган адиба она юртига турмуш ўртоғи, кимёгар ва тадбиркор Дик ван Дуйн вафотидан кейин 1981 йили қайтиб келади. Ёлғиз ўғли Флип ван Дуйн билан шумшайиб қолади. Шунча йиллар бир ёстиққа бош қўйган ҳамроҳининг ўлими ёзувчини бироз тушкунликка солади. Лекин кўзмунчоқ болаларнинг ундан ҳар доим янги-янги асарлар, қувноқ шеърларни кутиши айрилиқ тафтини пасайтириб, уни яна ёзишга, яшашга ундайди, куч беради. Китоблари қоғозлардан экранларга кўчади. Энг машҳур қиссаси «Мушуклар маликаси Минуш» фильм қилиниб, оламшумул шуҳратга эришади, мукофотлар насиб этади. 1957 йилдаги рейтингда «Виплала» асари «Йил китоби» деб эълон қилиниб, кейинги йиллари Константейн Ҳёйгенс ва давлат мукофотлари насиб этади.
Минуш – виждон қўриқчиси
Шу вақтгача ўзбек болалари Анни хонимнинг сара асарлари, кулгига бой, лекин ўта пишиқ, реал ҳаёт манзаралари манаман деб турган эртак-қиссаларидан бебаҳра қолаётганди. Ўтган йили нидерланд тилидан ўзбекчага ўгирилган, сурат-у иллюстрациялар билан бойитилган, «Академнашр» нашриёти чоп этган «Мушуклар маликаси Минуш» энди кўзчаларни қувнатиши аниқ. Адибага кутганидан-да зиёда шуҳрат, мукофот, эътироф келтирган, фильмларга кўчган қиссада ноҳақликка чидолмайдиган, азоб-изтиробдан қийналадиган болаларнинг катталар дунёсига исёни, адолат учун кураши тасвирланган. Жониворлар ва инсонлар азал-у абад дўст-иноқ бўлиб яшаши, жамиятда ҳамма тенг, ҳатто, забонсиз жониворнинг ҳам қадри борлиги ёрқин, ортиқча безаксиз тасвирланган воқеалар аввалида туради. Одамга айланган Минуш мушук эса гўё инсоннинг ғафлатда ётган виждонини уйғотишга юборилган фариштадек. Бир нафас ва ҳаяжонда ўқиладиган китоб сабаб Минушга ўхшайман деган қизалоқлар, Тиббедек жасур бўлгиси келган болажонлар адибага тинимсиз миннатдорлик хатлари, табриклар жўнатиб туришган. Ҳатто, улғайиб, оқ-қорани таниганида ҳам Анни хонимга «Болалигимизни безаб, дунё тартибларини тушунтирганингиз учун ташаккур!» қабилидаги мактублар келиши сира тинмаган.
Анни Шмидтдан боши-охири йўқ хазина – миллат болаларига аталган китоблар қолди. Ўқиганнинг болалигини безаб, улғайганидан кейин ҳам энтиктирадиган, юрагини ҳапқиртириб, кўзидаги чўғни алангалатадиган асарлар муаллифи 1995 йили – роппа-роса 84 ёш-у бир кунни тўлдирганида эвтаназия йўли билан жон беради.
Чарос Низомиддинова тайёрлади
Изоҳ (0)