«Кубаликлар юрагига санчилган ханжар». Гуантанамо қамоқхонаси тарихи

У ёки бу давлатнинг ҳудудида ҳарбий базаларга эга бўлиш халқаро ҳуқуқнинг энг баҳсли масалаларидан бири ҳисобланади. Айни пайтда турли хорижий мамлакатларнинг мудофаа тизими органлари бошқа давлат ҳудудларидаги мингдан ортиқ объектларга эгалик қилиб келмоқда. Гуантанамо ҳам АҚШ эгалик қилиб келаётган АҚШнинг чет элдаги 700 дан ортиқ ҳарбий базаларидан бири ҳисобланади. АҚШ ва Куба азалий душман эканлиги инобатга олинса, Кубада АҚШ ҳарбий базаси қандай юзага келганлиги анчайин қизиқ мавзу. «Дарё» нашри сана муносабати билан Гуантанамонинг АҚШ ҳарбий базасига айланиши тарихи ҳақида ҳикоя қилади.

Гуантанамо жўғрофий ҳудуди

Гуантанамо кўрфази Кубанинг жануби-шарқидаги энг катта кўрфазлардан бири саналади. Итальян сайёҳи Христофор Колумб Гуантанамо кўрфазини Шимолий Америкага қилган иккинчи сафари пайтида 1494 йилда кашф қилган. Ўша пайтларда испан конкистадорлари кўрфаз қандай стратегик аҳамиятга эга бўлишини тасаввур ҳам қила олмасди ва кўрфазни ўз ҳолига ташлаб қўйишади. Дастлаб инглизлар, кейинчалик америкаликлар кўрфазнинг қандай аҳамиятга эга эканлигини кўра билган ҳолда, доим кўрфазни ўз назорати остида ушлаб туришга интилиб келдилар. Бу ҳудудда, энг аввало, ҳарбий стратегиядан келиб чиққан ҳолда сиёсат юритилди.

XIX асрнинг охирларига келиб, саноатлашишдан анча ортда қолиб кетган Испания бу ҳудудни бой бера бошлади. Расмий Мадрид Кубага мухторият берган бўлсада, кубаликлар испанларга қарши озодлик учун курашга отландилар. 1897 йилда Кубанинг катта қисми испан зулмидан озод бўлди ва кубаликлар ўзларини мустақил давлат сифатида эълон қилишди.

1898 йилда АҚШ Испаниянинг куни битганини билган ҳолда испанларга қарши уруш эълон қилди. Расмий Мадрид капитуляцияга имзо чекди. Парижда АҚШ ва Испания расмийлари музокара столига ўтирдилар ва Испания Кубага нисбатан эгалик ҳуқуқидан воз кечди ва Кубанинг тақдирини белгилаш АҚШ ҳукумати зиммасига ўтди. АҚШ Куба билан биргаликда Пуэрто Рико, Филиппин ва Гуамни ҳам испанлар қўлидан тортиб олди.

 

 

 

 

 

 

1901 йилда АҚШ таъсис мажлисини ташкил қилади ва бу мажлисга Куба конституциясини ишлаб чиқишни топширади. Таъсис мажлиси тарафидан конституцияга «Плат тузатиши» номи билан машҳур бўлган банд киритилади. Бу бандга кўра, АҚШ Куба мустақиллигини ҳимоя қилиш мақсадида ҳарбий қўшин киритиш ҳуқуқини қўлга киритади. «Плат тузатиши»нинг иккинчи банди эса очиқдан очиқ Куба мустақиллигини чеклаш ва суистеъмол қилишга қаратилган банд бўлади. «Плат тузатиши»нинг учинчи бандига кўра, АҚШ Куба мустақиллигини ҳимоя қилиш учун ҳарбий контингент киритилишини назарда тутган бўлса, еттинчи банди Куба ҳукуматини ҳарбий база учун ҳудуд ажратишга мажбур қиларди. АҚШ ҳукумати мазкур тартибга мувофиқ Куба ҳукуматидан Нипе, Хонда, Сенфуэгос ва Гуантанамо кўрфазларини ўз ҳарбий базасини ташкил қилиш учун талаб қилади, аммо кубаликларнинг норозилиги туфайли Хонда ва Гуантанамо билан чекланишга мажбур бўлади.

1903 йилга келиб АҚШ Гуантанамо шаҳридан 15 мил (24 км) узоқликда жойлашган ҳудудда ўз ҳарбий базасини ташкил қилишга эришади. Натижада, АҚШ Кариб ҳавзасида ўз ҳукмронлигини таъминлайди ва шу йилнинг ўзида Панама каналини барпо қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Бунинг эвазига АҚШ ҳукумати Кубага 2000 доллар миқдорида ижара тўловини амалга оширишга ваъда беради. Бу тўлов кейинчалик 4000 долларга кўтарилади. 1903 йилдан бери Гуантанамо АҚШнинг душман ҳудудида жойлашган ҳарбий базаси бўлиб қолмоқда.

Гуанатанамо ижара шартномаси муддатсиз бўлиб, шартномага кўра, икки тарафнинг розилиги билангина ижара шартномаси бекор қилиниши келишиб олинган, бироқ Куба ҳукумати АҚШдан Гуантанамони ташлаб чиқишни бир неча бор сўраган бўлсада, ҳозирга қадар АҚШ ҳарбий кучлари Гуантанамони тарк этмай келмоқда.

Куба инқилобининг Гуантанамога таъсири

1959 йилда Фидел Кастро ҳукумати диктатор Фулхенсио Батиста режимини тўнтариб ташлайди. Гаванада АҚШга тегишли барча мулклар миллийлаштирилади, аграр ислоҳот ўзтказилади. Фидел Кастро Гуантанамо учун АҚШ ҳукумати тўлаётган ниҳоятда кам маблағни олишдан бош тортади ва АҚШдан Гуантанамони тарк этишни талаб қилади. Аммо АҚШ Гуантанамо борасида расмий Гавана билан ҳеч қандай музокара ўтказмаслигини маълум қилади. Натижада, Куба инқилоби амалга ошган бўлсада, бу Гуантанамо ҳарбий базаси тақдирини ўзгартира олмайди.

Кариб инқирози ижобий ҳал этилгач, АҚШ ва Совет Иттифоқи Гуантанамо икки мамлакатнинг муносабатларига келажакда ҳеч қандай хавф туғдирмаслигига келишиб олишади. АҚШ тарафи Гуантанамодаги кубаликларни Фидел Кастро режимига қарши қайрамасликни, Москва эса Куба ҳукуматини Гуантанамо базасига қарши бирор бир қўпорувчилик ҳаракатлари олиб бормасликка кўндириш мажбуриятини олади. 1964 йилда Куба ҳукумати Гуантанамога ичимлик суви етказиб беришни тўхтатиб қўяди, натижада АҚШ ҳукумати Гуантанамода озиқ-овқат, ичимлик суви ва электр энергия манбасига эга бўлиш учун ҳаракат қилади ва бунинг уддасидан чиқади. Гуантанамо тўлалигича ўз эҳтиёжларини қондирадиган базага айланади.

1970 йилларга келиб Хитой, Албания, Шимолий Корея мамлакатларининг БМТдаги вакиллари Совет Иттифоқини Гуантанамодаги вазиятга кўз юмганликда айблаб чиқади. Бунга жавобан Совет Иттифоқининг БМТдаги вакиллари эса ҳар сафар Гуантанамо масаласи кўтарилганда мажлисни тарк этишга мажбур бўлади.

Ўтган асрнинг 90 йилларидан бошлаб АҚШ ҳукумати Гуантанамодаги ҳарбий базасида махсус қамоқхона ташкил қилади. Шунингдек, базада Гаитидаги давлат тўнтариши натижасида ўз ватанидан қочиб чиққан гаитиликларга ҳам бошпана берилади. АҚШ денгиз қўриқлов хизмати Гуантанамо яқинига келиб қолган кубаликларга ҳам Гуантанамода яшашлари учун лагер ажратади. Кубаликлар лагерида исёнлар, қотилликлар ортиши оқибатида АҚШ кубаликларни 1995 йилда Озодлик оролига кетишларига изн беради. Шу вақтга қадар Гуантанамода 45 мингга яқин гаитиликлар ва кубаликларга бошпана берилди.

Гуантанамодаги баъза ҳозирда АҚШнинг хориждаги энг катта базаси ҳисобланади. Базада иккита аэродром, 1500га яқин турли аҳоли ва машғулот объектлари, озиқ-овқат омборхонаси, турли кўнгилочар масканлар, теннис кортлари, бейсбол майдончаси, отчопар, сузиш ҳавзалари мавжуд. База 10 мингга яқин ҳарбий таркибни, улкан ҳарбий кемаларни ремонт қилиш учун ўз ҳудудига сиғдириши мумкин.

2002 йилда Гуантанамодаги база бутун дунёга машҳур бўлиб кетади. 2002 йилнинг январь ойида АҚШ ва унинг иттифоқчилари Гуантанамога Афғонистондан толибон ва экстремистик гуруҳ аъзоси сифатида дастлабки 20 маҳбусни олиб келишади. Гуантанамодаги ҳарбий база қамоқхонага айлантирилгани ортидан бу ерда 750 нафардан зиёд терроризм айби билан ушланган маҳбус ушлаб турилади. Маҳбусларнинг учдан бир қисми маълум бир вақтдан сўнг ўз ҳукуматларининг юрисдиксиясига бериб юборилади. Ҳозирги пайтда Гуантанамода 160 дан ортиқ маҳбус сақланаётгани айтилади.

2009 йилда президент Барак Обама Гуантанамодаги қамоқхонани ёпиш ҳақида қарор қабул қилган бўлсада, аммо ҳамон бу қарор ижроси кечиктириб келинмоқда. Халқаро Амнистия ташкилоти ва бир қатор инсон ҳуқуқларини муҳофаза қилувчи ташкилотлар Гуантанамодаги маҳбусларга нисбатан ноинсоний муносабатлар қилинаётгани муносабати билан АҚШ ҳукуматини танқид қилиб келади. Расмий Вашингтон эса бу айбловлар ортидан бир қатор ҳарбийларни ўз лавозимидан четлаштирди. Гуантанамони ёпиш масаласи бугун ҳам АҚШ сиёсатчиларининг кун тартибидаги мавзуси бўлиб келмоқда.

Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.