Россияда яҳудийларга нафратни фош этган Бейлис иши. Унинг Ўзбекистонга қандай алоқаси бор?

Бундан салкам 110 йил муқаддам Россияда бўлиб ўтган Бейлис иши жамиятда қизғин баҳслар келтириб чиқарганди. У айни пайтда Россиядаги миллатчилик ва антисемитизм кайфиятларини очиб бериб, яҳудийлар кўчишининг бошланишига олиб келганди.

Элдар Асанов ушбу тарихий воқеа ҳамда унинг Ўзбекистон тарихига алоқадор жиҳатлари ҳақида ҳикоя қилади.

Бу пост ғоясини ўйлаганда ўзим ҳам маза қилдим, негаки у:

- тарихнинг гўзаллигини – турфа тақдирлар кутилмаган боғлар билан боғланишини, бир кичик воқеа узоқ йиллардан сўнг умуман алоқаси йўқ одамлар тақдирга таъсир қилишини;

- империялар яратадиган дунё-иқтисодиётлар узоқ-узоқ ўлкаларни бир-бирига боғлаб, ўзига хос цивилизация яратишини намоён этади.

1894 йилда Францияда бўлиб ўтган Дрефус иши йирик ижтимоий конфликт келтириб чиқариб, аксилсемит кайфиятларини кўрсатиб берган ва унга қарши реакция туғдирган, умуман, Франция тақдирини ўзгартирган эди. Россиянинг ҳам ўз Дрейфус иши бор – Бейлис иши. Бу иш ҳам рус жамиятида аксилсемит ва миллатчилик кайфиятларини авж олдирган, халқ ва зиёлилар орасида қизғин баҳсларни келтириб чиқарган, шунингдек, Россия яҳудийларининг келажагига таъсир ўтказган эди. Бу иш ҳатто Ўзбекистон тарихига ҳам алоқадор. Келинг, бошидан ҳикоя қилай.

1911 йил 12 март куни Киев четида Андрей Юшчинский исмли 12 яшар бола ўлдириб кетилди. Қисқа суриштирувлардан сўнг унинг ўлимида яҳудийлар айбланди: бола гўёки Пасха арафасида диний амаллар доирасида ўлдирилган эди. Яҳудийлар Пасха (мусулмонча айтганда, Хамирсиз) байрамида христиан болаларни ўлдириб, диний овқатига қўшиши ҳақидаги қўрқинчли эртаклар Европада ва Россияда азалдан тарқалган эди. Рус черносотенецлари (ўнг радикаллари) – аксилсемит ва миллатчи кайфиятдаги партия ва гуруҳлари бу версияни халқ орасида газеталари орқали шу қадар кенг тарғиб қилдики, суд ахийри бу версияни қабул қилди. Менахем Мендель Бейлис исмли яҳудий болани ўлдиришда айбланиб, ҳибсга олинди. Суд бошланди. Суд атрофида эса ҳақиқий ижтимоий ихтилоф юзага келди. Расмий лавозимларда ўтирган айрим миллатчилар ва аксилсемитлар, шунингдек, ўнг радикал ҳаракатлар ва улар таъсирида яҳудийларни қоралаб кўчаларга чиққан оломон босими остида суд Бейлисни диний қотилликда айблаб, тезроқ қамаб юборишга ҳаракат қиларди. Прогрессив зиёлилар, сўллар, айрим амалдорлар ва адвокатлар бу ишнинг буюртмалигини ва халқ орасида яҳудийларга нафрат уйғотаётганини қайд этиб, кескин қарши чиқар эди.

Ишни фабрикация қилиш асносида қизиқ воқеа рўй берди: православ черкови вакилларидан ҳеч бири айбловнинг эксперти бўлишга кўнмади – диний эксперт қотиллик яҳудийларнинг диний амали эканини тасдиқлаб бериши лозим эди. Аммо православ руҳонийларидан ҳеч бири ёлғон шоҳидлик қилишга рози бўлмади. Шунда Тошкентдан яҳудийларга нафрати билан танилган католик руҳонийси Иустин Пранайтис таклиф этилди. Литвада туғилиб ўсган бу руҳоний шантаж ва бошқа жиноятларда айбланиб, 1902 йилда Тошкентга йўлланган эди. У пайти Тошкент империянинг рус тилли аҳоли яшайдиган энг чекка йирик шаҳри сифатида сургун макони бўлиб хизмат қиларди. Амалдорларни пастроқ амалга тушириш, бойларни ва ҳарбийларни жазолаш керак бўлса, улар Тошкентга хизматга йўлланарди.

Иустин Пранайтис, руҳоний бўлишига қарамай, қаллобликка қўл урган, шунингдек, яҳудийларга қарши асарлари билан машҳур эди. У Бейлисга қарши гувоҳлик беришга рози бўлди. Судда у яҳудийлар бу турда диний қотилликлар амалга оширишини тасдиқлади, буни исботлаш учун Торадан, Талмуддан кўп иқтибослар келтирди. Лекин Бейлиснинг адвокатлари (Бейлисни Россиянинг энг илғор адвокатларидан беш нафари мутлақо бепул ҳимоя қилишга рози бўлган эди) ундан бу иқтибосларнинг бетларини, бобларини аниқлаштиришни сўраганида хотираси ёмонлигини рўкач қилиб, аниқ жавоблар бермади.

Дарвоқе, Пранайтис фақатгина бу шармандали ишдаги иштироки билан машҳур эмас: Тошкентда, Махтумқули кўчасида бугунгача турган Рим-католик черкови унинг ташаббуси билан қурилган. Экопаркка борган бўлсангиз, бу черковни унинг яқинида кўргандирсиз. Шунингдек, у Туркистон гарнизони зобитларидан бир қанчасини католисизмга ўтказа олгани боис Тошкентнинг православ аҳолиси норозилигини келтириб чиқарган эди. Яъни у христиан бўлгани билан мазҳаби туфайли руслар учун «бегона» эди. Шунга қарамай, яҳудийларга қарши иш пайтида радикал православ ва миллатчи гуруҳлар уни иттифоққа чақирди.

Қисқа айтганда, иш якунига кўра Бейлис оқланди, аммо ортиқ Киевда яшай олмай қолди: халқ орасида аксилсемит кайфиятлари кучайиб кетган, уни ишга олишмас, кўчада тинч юришга қўйишмас эди; таҳдидли хатлар келар эди. Бейлис турк фуқаролигини қабул қилди. Лекин у бугунги Туркияга кўчиб ўтмади табиийки. Гап шундаки, у пайти Туркия, аниқроғи, Усмонли Россия каби каттакон империя эди ва турли географик ҳудудларни, турли халқларни ўзида бирлаштирган дунё-иқтисодиёт яратган эди. Жумладан, бугунги Исроил (у вақтда Фаластин) ерлари ҳам Усмонли салтанатига қарашли эди. Ўша пайтлари яҳудийлар орасида Фаластинга кўчиб ўтиш, Усмонли фуқаролигини олиш одатга айланган эди. Россияда Фаластинга кўчиб ўтиш учун турк фуқаролигини олган яҳудийларни «турецкоподданний» – «турк табааси» деб аташар эди. Машҳур «12 стул» романини ўқиган бўлсангиз, муаллифлар унинг бош қаҳрамони Остап Бендерни шундай атайди.

Бейлис ишига боғлиқ охирги қизиқ факт. Машҳур рус адиби, «Лолита» романи муаллифи Кичик Владимир Набоков 1937–1940 йилларда Францияда яшаган. Ўша йил майида Набоковлар оиласи немис қўшинлари Парижга яқинлашиши туфайли Америкага қочиб кетади. Уларни америкалик яҳудийлар франциялик яҳудийларни қутқариш учун ижарага олган Чамплаин лайнери олиб кетади. Миллати яҳудий бўлмаган оила бу кемага қабул қилиниб, шинам каютада жойлаштирилишига сабаб келажакда машҳур бўладиган адибнинг отаси, ўша йилларда «Речь» газетаси мухбири бўлган Катта Владимир Набоков Бейлис иши чоғида яҳудийларни ҳимоя қилиб чиққани эди. Акс ҳолда балки Набоковлар АҚШга қоча олмас ва «Лолита» романи дунё юзини кўрмас эди.

Суратда – Тошкентдаги ўша черков.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.