Rossiyada yahudiylarga nafratni fosh etgan Beylis ishi. Uning O‘zbekistonga qanday aloqasi bor?

Bundan salkam 110 yil muqaddam Rossiyada bo‘lib o‘tgan Beylis ishi jamiyatda qizg‘in bahslar keltirib chiqargandi. U ayni paytda Rossiyadagi millatchilik va antisemitizm kayfiyatlarini ochib berib, yahudiylar ko‘chishining boshlanishiga olib kelgandi.

Eldar Asanov ushbu tarixiy voqea hamda uning O‘zbekiston tarixiga aloqador jihatlari haqida hikoya qiladi.

Bu post g‘oyasini o‘ylaganda o‘zim ham maza qildim, negaki u:

- tarixning go‘zalligini – turfa taqdirlar kutilmagan bog‘lar bilan bog‘lanishini, bir kichik voqea uzoq yillardan so‘ng umuman aloqasi yo‘q odamlar taqdirga ta’sir qilishini;

- imperiyalar yaratadigan dunyo-iqtisodiyotlar uzoq-uzoq o‘lkalarni bir-biriga bog‘lab, o‘ziga xos sivilizatsiya yaratishini namoyon etadi.

1894-yilda Fransiyada bo‘lib o‘tgan Drefus ishi yirik ijtimoiy konflikt keltirib chiqarib, aksilsemit kayfiyatlarini ko‘rsatib bergan va unga qarshi reaksiya tug‘dirgan, umuman, Fransiya taqdirini o‘zgartirgan edi. Rossiyaning ham o‘z Dreyfus ishi bor – Beylis ishi. Bu ish ham rus jamiyatida aksilsemit va millatchilik kayfiyatlarini avj oldirgan, xalq va ziyolilar orasida qizg‘in bahslarni keltirib chiqargan, shuningdek, Rossiya yahudiylarining kelajagiga ta’sir o‘tkazgan edi. Bu ish hatto O‘zbekiston tarixiga ham aloqador. Keling, boshidan hikoya qilay.

1911-yil 12-mart kuni Kiyev chetida Andrey Yushchinskiy ismli 12 yashar bola o‘ldirib ketildi. Qisqa surishtiruvlardan so‘ng uning o‘limida yahudiylar ayblandi: bola go‘yoki Pasxa arafasida diniy amallar doirasida o‘ldirilgan edi. Yahudiylar Pasxa (musulmoncha aytganda, Xamirsiz) bayramida xristian bolalarni o‘ldirib, diniy ovqatiga qo‘shishi haqidagi qo‘rqinchli ertaklar Yevropada va Rossiyada azaldan tarqalgan edi. Rus chernosotenetslari (o‘ng radikallari) – aksilsemit va millatchi kayfiyatdagi partiya va guruhlari bu versiyani xalq orasida gazetalari orqali shu qadar keng targ‘ib qildiki, sud axiyri bu versiyani qabul qildi. Menaxem Mendel Beylis ismli yahudiy bolani o‘ldirishda ayblanib, hibsga olindi. Sud boshlandi. Sud atrofida esa haqiqiy ijtimoiy ixtilof yuzaga keldi. Rasmiy lavozimlarda o‘tirgan ayrim millatchilar va aksilsemitlar, shuningdek, o‘ng radikal harakatlar va ular ta’sirida yahudiylarni qoralab ko‘chalarga chiqqan olomon bosimi ostida sud Beylisni diniy qotillikda ayblab, tezroq qamab yuborishga harakat qilardi. Progressiv ziyolilar, so‘llar, ayrim amaldorlar va advokatlar bu ishning buyurtmaligini va xalq orasida yahudiylarga nafrat uyg‘otayotganini qayd etib, keskin qarshi chiqar edi.

Ishni fabrikatsiya qilish asnosida qiziq voqea ro‘y berdi: pravoslav cherkovi vakillaridan hech biri ayblovning eksperti bo‘lishga ko‘nmadi – diniy ekspert qotillik yahudiylarning diniy amali ekanini tasdiqlab berishi lozim edi. Ammo pravoslav ruhoniylaridan hech biri yolg‘on shohidlik qilishga rozi bo‘lmadi. Shunda Toshkentdan yahudiylarga nafrati bilan tanilgan katolik ruhoniysi Iustin Pranaytis taklif etildi. Litvada tug‘ilib o‘sgan bu ruhoniy shantaj va boshqa jinoyatlarda ayblanib, 1902 yilda Toshkentga yo‘llangan edi. U payti Toshkent imperiyaning rus tilli aholi yashaydigan eng chekka yirik shahri sifatida surgun makoni bo‘lib xizmat qilardi. Amaldorlarni pastroq amalga tushirish, boylarni va harbiylarni jazolash kerak bo‘lsa, ular Toshkentga xizmatga yo‘llanardi.

Iustin Pranaytis, ruhoniy bo‘lishiga qaramay, qalloblikka qo‘l urgan, shuningdek, yahudiylarga qarshi asarlari bilan mashhur edi. U Beylisga qarshi guvohlik berishga rozi bo‘ldi. Sudda u yahudiylar bu turda diniy qotilliklar amalga oshirishini tasdiqladi, buni isbotlash uchun Toradan, Talmuddan ko‘p iqtiboslar keltirdi. Lekin Beylisning advokatlari (Beylisni Rossiyaning eng ilg‘or advokatlaridan besh nafari mutlaqo bepul himoya qilishga rozi bo‘lgan edi) undan bu iqtiboslarning betlarini, boblarini aniqlashtirishni so‘raganida xotirasi yomonligini ro‘kach qilib, aniq javoblar bermadi.

Darvoqe, Pranaytis faqatgina bu sharmandali ishdagi ishtiroki bilan mashhur emas: Toshkentda, Maxtumquli ko‘chasida bugungacha turgan Rim-katolik cherkovi uning tashabbusi bilan qurilgan. Ekoparkka borgan bo‘lsangiz, bu cherkovni uning yaqinida ko‘rgandirsiz. Shuningdek, u Turkiston garnizoni zobitlaridan bir qanchasini katolisizmga o‘tkaza olgani bois Toshkentning pravoslav aholisi noroziligini keltirib chiqargan edi. Ya’ni u xristian bo‘lgani bilan mazhabi tufayli ruslar uchun “begona” edi. Shunga qaramay, yahudiylarga qarshi ish paytida radikal pravoslav va millatchi guruhlar uni ittifoqqa chaqirdi.

Qisqa aytganda, ish yakuniga ko‘ra Beylis oqlandi, ammo ortiq Kiyevda yashay olmay qoldi: xalq orasida aksilsemit kayfiyatlari kuchayib ketgan, uni ishga olishmas, ko‘chada tinch yurishga qo‘yishmas edi; tahdidli xatlar kelar edi. Beylis turk fuqaroligini qabul qildi. Lekin u bugungi Turkiyaga ko‘chib o‘tmadi tabiiyki. Gap shundaki, u payti Turkiya, aniqrog‘i, Usmonli Rossiya kabi kattakon imperiya edi va turli geografik hududlarni, turli xalqlarni o‘zida birlashtirgan dunyo-iqtisodiyot yaratgan edi. Jumladan, bugungi Isroil (u vaqtda Falastin) yerlari ham Usmonli saltanatiga qarashli edi. O‘sha paytlari yahudiylar orasida Falastinga ko‘chib o‘tish, Usmonli fuqaroligini olish odatga aylangan edi. Rossiyada Falastinga ko‘chib o‘tish uchun turk fuqaroligini olgan yahudiylarni “turetskopoddanniy” – “turk tabaasi” deb atashar edi. Mashhur “12 stul” romanini o‘qigan bo‘lsangiz, mualliflar uning bosh qahramoni Ostap Benderni shunday ataydi.

Beylis ishiga bog‘liq oxirgi qiziq fakt. Mashhur rus adibi, “Lolita” romani muallifi Kichik Vladimir Nabokov 1937–1940-yillarda Fransiyada yashagan. O‘sha yil mayida Nabokovlar oilasi nemis qo‘shinlari Parijga yaqinlashishi tufayli Amerikaga qochib ketadi. Ularni amerikalik yahudiylar fransiyalik yahudiylarni qutqarish uchun ijaraga olgan Champlain layneri olib ketadi. Millati yahudiy bo‘lmagan oila bu kemaga qabul qilinib, shinam kayutada joylashtirilishiga sabab kelajakda mashhur bo‘ladigan adibning otasi, o‘sha yillarda “Rech” gazetasi muxbiri bo‘lgan Katta Vladimir Nabokov Beylis ishi chog‘ida yahudiylarni himoya qilib chiqqani edi. Aks holda balki Nabokovlar AQShga qocha olmas va “Lolita” romani dunyo yuzini ko‘rmas edi.

Suratda – Toshkentdagi o‘sha cherkov.

Muallif fikri tahririyat nuqtayi nazaridan farq qilishi mumkin.