Бундан 72 йил олдин Туркманистон ССР пойтахти Ашхобод шаҳрида тарихдаги энг вайронкор зилзилалардан бири содир бўлган эди. Шаҳар бутунлай вайрон этилди ва минглаб одам ҳалок бўлди. «Дарё» сана муносабати билан бугунги мақолада мазкур фожиа ҳақида ҳикоя қилади.
Шаҳар тарихидаги зилзилалар
1948 йилги зилзилага қадар шаҳар жойлашган ҳудудда учта йирик ер қимирлаши содир бўлгани ҳақида тадқиқотчи Ботир Қарриев фикрлари мавжуд. Уларнинг биринчиси эрамиздан аввалги 2000 йилларда содир бўлган ва ҳозирги Ашхобод шаҳри ўрнида жойлашган Оқтепа қишлоғини вайрон қилган эди. Кейингиси эрамизнинг тахминан 10 йилларида содир бўлган ва ўша пайтдаги Парфия подшолигининг пойтахт шаҳри бўлмиш Нисо шаҳрининг вайрон бўлишига олиб келган эди. 951–1000 йилларда эса Нисо шаҳрида яна ер қимирлаши содир бўлди ва шаҳар яна вайронага айланди.Зилзила кўлами ва қурбонлар
Зилзила маҳаллий вақт билан 1948 йил 5 октябрдан 6 октябрга ўтар кечаси юз берди. Унинг эпицентри Ашхобод шаҳрида 18 км чуқурликда бўлган эди. Етти сония давом этган ер қимирлашининг кучи 9-10 балл атрофида бўлди. Етти сония ичида бутун шаҳар вайрон бўлди. Зилзила нафақат Туркманистон, балки қўшни Эроннинг Дегрез шаҳрида ҳам сезилди ва 30 дан ортиқ қишлоқни вайрон қилди. Зилзила содир бўлган ҳудуд жуда кенг бўлиб, марказидан 25 км узоқликда ҳам сезиларли даражада из қолдирди. Шаҳарнинг шимоли-ғарбий ва жануби-шарқий ҳудудларида ер ёрилди ва уларнинг айримларининг кенглиги бир метргача борди.Зилзила оқибатида Ашхобод ва унга туташ қишлоқлар ҳам бутунлай вайрон бўлди, йўллар ва темир йўллар жиддий шикастланиб, ишдан чиқди. Моддий зарар эса 25 миллион долларни ташкил қилди. Зилзилагача Ашхобод майдони беш минг гектарни ташкил қилди ва унда 9 400 та турар жой бор эди. Уйларнинг аксарияти бир қаватли уйлардан иборат бўлиб, 2-3 қаватли уйларнинг сони эса 227 тани ташкил қилганди.
Шаҳарда 240 та кўча бўлиб, 15 та шифохона, 19 та поликлиника, 5 та туғруқхона, 28 та боғча, 23 та мактаб, 16 та техникум, қишлоқ хўжалиги, педагогика ва тиббиёт институтлари бор эди. Шаҳардаги барча уй ва бинолар вайронага айланди ёки авария ҳолатига келиб қолди. 200 дан ортиқ ташкилот биноси зарарланди, харобалар остида 600 миллион рублга тенг маҳсулотлар нобуд бўлди.
Шаҳар ташкил этилган 1881 йилда унинг аҳолиси 1200 киши бўлган бўлса, 1948 йил ўртасига келиб ҳарбийлар билан ҳисоблаганда 132 минг кишини ташкил қилар эди. Зилзила оқибатида ҳалок бўлганлар сони борасида турли қарашлар мавжуд бўлиб, ХХ асрнинг 80 йилларигача уларнинг сони 10 минг нафар деб келтирилган. Манбалар ҳалок бўлган инсонлар сонини 110 мингдан 170 минггача деб келтиради.
Бу рақамлар нафақат Ашхобод, балки қўшни шаҳар ва қишлоқлар аҳолиси ҳисобига ҳам шундай кўринишга келган бўлиши мумкин. Статистика бошқармасининг 1948 йил 28 ноябрдаги ҳисоб-китобларига кўра, зилзиладан кейин шаҳар аҳолиси 66 739 кишини ташкил қилди. Бу йил бошидаги аҳолининг тенг ярми деганидир. Шундан 30 мингдан ортиқ киши ҳалок бўлгани, 10 минг оғир яраланганлар эвакуация қилингани, 23 минг киши эса ўз хоҳиши билан чиқиб кетгани айтилади. Ушбу зилзила шаҳар тарихида ўзидан олдинги ва кейингилари орасида энг кучлиси ва вайронкорлиги билан ажралиб туради.
Вайроналарнинг сабаблари
Зилзила оқибатида йўқотилган одамлар ва моддий капитал ҳисоблаб чиқилганидан кейин зилзиланинг вайроналикларга олиб келган сабаблари аниқлана бошланди ва қуйидаги асосий сабаблар келтирилди:- Шаҳар ташкил этилган 1881 йилда қурилишлар жараёнида унинг сейсмик ҳолати ўрганилмаган эди. Ўша пайтларда Россия империясида бундай тадқиқотлар олиб борилмасди ва олдин юз берган зилзилалар ҳақида маълумотлар йўқ эди. Бундай тадқиқотлар ва маълумотлар СССР даврида ҳам йўқ эди. Фақатгина 1947 йилга келиб Г.П.Горшков бу ҳақда тўплаган маълумотларини тақдим қилди;
- Шаҳар ҳудудининг сейсмик хавфсизлигини ўрганишда қилинган хатолар. Дастлабки бундай баҳолаш мезонлари кам сонли Туркманистон ва Эронда юз берган зилзилалар кучини ўрганиш натижаларига асосланди. Одатда кўрсаткичлар 2-3 баллга пасайтирилиб кўрсатилди.
- Шаҳар ҳудудини ривожлантиришда тупроқларнинг муҳандислик хусусиятлари, ҳудуднинг гидрологик шароитлари ва асосий тектоник сейсмоген иншоотларнинг қурилган майдонга нисбатан жойлашиши ҳисобга олинмаган эди.
- Шаҳарнинг интенсив ривожлантирилиши натижасида кўплаб объектларнинг ҳеч қандай ҳисоб-китобларсиз қурилиши;
- Иккинчи жаҳон уруши пайтида кўплаб саноат корхоналарининг шаҳарга кўчирилиши, аҳолининг кўчиб келиши оқибатида шаҳар тўлиб қолди. Бошқа турар жой қурилмади. Уруш йиллари ва 1948 йилгача мавжуд биноларда таъмирлаш ишлари олиб борилмади ва бу уларнинг заифлашувига олиб келди;
- Маҳаллий юқори сифатли қурилиш материаллари манбалари – металл, ёғоч, лой ва бошқаларнинг етишмаслиги сабабли маҳаллий материаллар – зилзилага чидамли бўлмаган синов учун сифатсиз қум ва лой ишлатилган. Темир-бетон қурилишлар эндигина бошланган эди. Шаҳардаги уйларнинг асосий қисми хом ғиштдан қурилган уйлар бўлган. Томлар эса лой билан сувалган ва ҳар йили қайтадан сувалиши натижасида қалинлиги ортиб борган. Зилзиладан кейин қулаган бундай томлар кўпчиликнинг ўлимига сабаб бўлган. Бундай уйлар зилзилага бардош бера олмас эди.
Хотира
1949 йилдан бошлаб шаҳар қайта тикланди. 1995 йилга келиб 6 октябрь мамлакатда Хотира куни деб эълон қилинди ва ҳар йили шу санада табиий офат қурбонлари хотирланади. Бир пайтлар яраланганлар учун очилган шифохона жойлашган майдонда 1998 йилда зилзилани акс эттирувчи монумент ёдгорлиги қад кўтарди. Улкан бронза буқа шохларида бузилган Ер шарини, унинг устида эса бир она ўз боласини баланд кўтариб турибди. Ушбу мажмуадаги бола ҳайкали олтиндан ясалган бўлиб, у инсон ҳаётининг қиймати ҳеч нарсага тенг эмаслигини кўрсатади.Яна бир қизиқ факт, Туркманистоннинг ҳозирги президенти Гурбангули Бердимуҳамедовнинг бобоси Бердимуҳамад Аннаев ҳам айнан ўша зилзила оқибатида ҳалок бўлган эди.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)