Bundan 72 yil oldin Turkmaniston SSR poytaxti Ashxobod shahrida tarixdagi eng vayronkor zilzilalardan biri sodir bo‘lgan edi. Shahar butunlay vayron etildi va minglab odam halok bo‘ldi. “Daryo” sana munosabati bilan bugungi maqolada mazkur fojia haqida hikoya qiladi.
Shahar tarixidagi zilzilalar
1948-yilgi zilzilaga qadar shahar joylashgan hududda uchta yirik yer qimirlashi sodir bo‘lgani haqida tadqiqotchi Botir Qarriyev fikrlari mavjud. Ularning birinchisi eramizdan avvalgi 2000-yillarda sodir bo‘lgan va hozirgi Ashxobod shahri o‘rnida joylashgan Oqtepa qishlog‘ini vayron qilgan edi. Keyingisi eramizning taxminan 10-yillarida sodir bo‘lgan va o‘sha paytdagi Parfiya podsholigining poytaxt shahri bo‘lmish Niso shahrining vayron bo‘lishiga olib kelgan edi. 951–1000-yillarda esa Niso shahrida yana yer qimirlashi sodir bo‘ldi va shahar yana vayronaga aylandi.Zilzila ko‘lami va qurbonlar
Zilzila mahalliy vaqt bilan 1948-yil 5-oktabrdan 6-oktabrga o‘tar kechasi yuz berdi. Uning episentri Ashxobod shahrida 18 km chuqurlikda bo‘lgan edi. Yetti soniya davom etgan yer qimirlashining kuchi 9-10 ball atrofida bo‘ldi. Yetti soniya ichida butun shahar vayron bo‘ldi. Zilzila nafaqat Turkmaniston, balki qo‘shni Eronning Degrez shahrida ham sezildi va 30 dan ortiq qishloqni vayron qildi. Zilzila sodir bo‘lgan hudud juda keng bo‘lib, markazidan 25 km uzoqlikda ham sezilarli darajada iz qoldirdi. Shaharning shimoli-g‘arbiy va janubi-sharqiy hududlarida yer yorildi va ularning ayrimlarining kengligi bir metrgacha bordi.Zilzila oqibatida Ashxobod va unga tutash qishloqlar ham butunlay vayron bo‘ldi, yo‘llar va temiryo‘llar jiddiy shikastlanib, ishdan chiqdi. Moddiy zarar esa 25 million dollarni tashkil qildi. Zilzilagacha Ashxobod maydoni besh ming gektarni tashkil qildi va unda 9 400 ta turar joy bor edi. Uylarning aksariyati bir qavatli uylardan iborat bo‘lib, 2-3 qavatli uylarning soni esa 227 tani tashkil qilgandi.
Shaharda 240 ta ko‘cha bo‘lib, 15 ta shifoxona, 19 ta poliklinika, 5 ta tug‘ruqxona, 28 ta bog‘cha, 23 ta maktab, 16 ta texnikum, qishloq xo‘jaligi, pedagogika va tibbiyot institutlari bor edi. Shahardagi barcha uy va binolar vayronaga aylandi yoki avariya holatiga kelib qoldi. 200 dan ortiq tashkilot binosi zararlandi, xarobalar ostida 600 million rublga teng mahsulotlar nobud bo‘ldi.
Shahar tashkil etilgan 1881-yilda uning aholisi 1200 kishi bo‘lgan bo‘lsa, 1948-yil o‘rtasiga kelib harbiylar bilan hisoblaganda 132 ming kishini tashkil qilar edi. Zilzila oqibatida halok bo‘lganlar soni borasida turli qarashlar mavjud bo‘lib, XX asrning 80-yillarigacha ularning soni 10 ming nafar deb keltirilgan. Manbalar halok bo‘lgan insonlar sonini 110 mingdan 170 minggacha deb keltiradi.
Bu raqamlar nafaqat Ashxobod, balki qo‘shni shahar va qishloqlar aholisi hisobiga ham shunday ko‘rinishga kelgan bo‘lishi mumkin. Statistika boshqarmasining 1948-yil 28-noyabrdagi hisob-kitoblariga ko‘ra, zilziladan keyin shahar aholisi 66 739 kishini tashkil qildi. Bu yil boshidagi aholining teng yarmi deganidir. Shundan 30 mingdan ortiq kishi halok bo‘lgani, 10 ming og‘ir yaralanganlar evakuatsiya qilingani, 23 ming kishi esa o‘z xohishi bilan chiqib ketgani aytiladi. Ushbu zilzila shahar tarixida o‘zidan oldingi va keyingilari orasida eng kuchlisi va vayronkorligi bilan ajralib turadi.
Vayronalarning sabablari
Zilzila oqibatida yo‘qotilgan odamlar va moddiy kapital hisoblab chiqilganidan keyin zilzilaning vayronaliklarga olib kelgan sabablari aniqlana boshlandi va quyidagi asosiy sabablar keltirildi:- Shahar tashkil etilgan 1881-yilda qurilishlar jarayonida uning seysmik holati o‘rganilmagan edi. O‘sha paytlarda Rossiya imperiyasida bunday tadqiqotlar olib borilmasdi va oldin yuz bergan zilzilalar haqida ma’lumotlar yo‘q edi. Bunday tadqiqotlar va ma’lumotlar SSSR davrida ham yo‘q edi. Faqatgina 1947-yilga kelib G.P.Gorshkov bu haqda to‘plagan ma’lumotlarini taqdim qildi;
- Shahar hududining seysmik xavfsizligini o‘rganishda qilingan xatolar. Dastlabki bunday baholash mezonlari kam sonli Turkmaniston va Eronda yuz bergan zilzilalar kuchini o‘rganish natijalariga asoslandi. Odatda ko‘rsatkichlar 2-3 ballga pasaytirilib ko‘rsatildi.
- Shahar hududini rivojlantirishda tuproqlarning muhandislik xususiyatlari, hududning gidrologik sharoitlari va asosiy tektonik seysmogen inshootlarning qurilgan maydonga nisbatan joylashishi hisobga olinmagan edi.
- Shaharning intensiv rivojlantirilishi natijasida ko‘plab obyektlarning hech qanday hisob-kitoblarsiz qurilishi;
- Ikkinchi jahon urushi paytida ko‘plab sanoat korxonalarining shaharga ko‘chirilishi, aholining ko‘chib kelishi oqibatida shahar to‘lib qoldi. Boshqa turar joy qurilmadi. Urush yillari va 1948-yilgacha mavjud binolarda ta’mirlash ishlari olib borilmadi va bu ularning zaiflashuviga olib keldi;
- Mahalliy yuqori sifatli qurilish materiallari manbalari – metall, yog‘och, loy va boshqalarning yetishmasligi sababli mahalliy materiallar – zilzilaga chidamli bo‘lmagan sinov uchun sifatsiz qum va loy ishlatilgan. Temir-beton qurilishlar endigina boshlangan edi. Shahardagi uylarning asosiy qismi xom g‘ishtdan qurilgan uylar bo‘lgan. Tomlar esa loy bilan suvalgan va har yili qaytadan suvalishi natijasida qalinligi ortib borgan. Zilziladan keyin qulagan bunday tomlar ko‘pchilikning o‘limiga sabab bo‘lgan. Bunday uylar zilzilaga bardosh bera olmas edi.
Xotira
1949-yildan boshlab shahar qayta tiklandi. 1995-yilga kelib 6-oktabr mamlakatda Xotira kuni deb e’lon qilindi va har yili shu sanada tabiiy ofat qurbonlari xotirlanadi. Bir paytlar yaralanganlar uchun ochilgan shifoxona joylashgan maydonda 1998-yilda zilzilani aks ettiruvchi monument yodgorligi qad ko‘tardi. Ulkan bronza buqa shoxlarida buzilgan Yer sharini, uning ustida esa bir ona o‘z bolasini baland ko‘tarib turibdi. Ushbu majmuadagi bola haykali oltindan yasalgan bo‘lib, u inson hayotining qiymati hech narsaga teng emasligini ko‘rsatadi.Yana bir qiziq fakt, Turkmanistonning hozirgi prezidenti Gurbanguli Berdimuhamedovning bobosi Berdimuhamad Annayev ham aynan o‘sha zilzila oqibatida halok bo‘lgan edi.
Jahongir Ostonov tayyorladi.
Izoh (0)