1521 йилнинг 13 август куни деярли уч ой давом этган қамалдан сўнг Ацтеклар империяси пойтахти Теночтитлан (ҳозирги Мехико) шаҳри Эрнан Кортес бошлиқ конкистадорлар томонидан эгалланди ва Ацтеклар империяси тарих саҳнасидан кетди. «Дарё» сана муносабати билан океан ортида янги дунёни бошлаб берган воқеа ҳақида ҳикоя қилади.
Ацтеклар
Ацтеклар бугунги Мексика ҳудуди яшаган қадимги Америка қабилаларидан биридир. Дастлаб кўчманчи ҳаёт кечирган ацтеклар XIV аср бошларида Мексиканинг марказий платосида ўтроқлаша бошлади. XVI аср бошига келиб ацтеклар маданияти ўз ривожланишининг чўққисига чиқди. Ацтеклар империясининг пойтахти бугунги Мехико ўрнида бўлган Теночтитлан шаҳри эди.Шаҳарда 250 мингга яқин аҳоли истиқомат қилар эди. Шаҳарнинг ўзига хос жиҳатларидан яна бири унинг кўл устида қурилгани эди. Ацтеклар империяси ўша даврнинг океан ортидаги энг йирик империяси эди. Европаликларнинг океан ортига илк бора борганидан 30 йил ўтиб, ушбу империя ҳам истилолар қурбони бўлди ва тарих саҳнасидан йўқ қилинди.
Тарихий шароит
Маълумки, Америка қитъаси 1492 йилда илк бора кашф қилинган эди. Ўша йили кўҳна қитъада яшаётган европаликлар янги дунёни кўрган эди. Ресурслар ва бойликларга бўлган эҳтиёж уларни янги дунё ерларини ўзлаштириш, янги колониялар тузишга мажбур қилди. Шундай шароитда ацтеклар ҳам бундан қочиб қутула олмасликлари маълум эди.Шимолий Америка, асосан, инглизлар, нидерландлар ва французлар томонидан ўзлаштирилган бўлса, марказий ва жанубий Америка испанлар ва португаллар томонидан эгалланди. Шу даврда Кубада ҳукмронлик қилаётган Испания қиролининг вакили Эрнан Кортес 1519 йил 22 апрелда Веракруз шаҳрига асос солди ва ацтеклар пойтахти Теночтитланни эгаллаш сари отланди. Шу тариқа Мексика ҳудудлари учун 1519–1521 йилларда бўлиб ўтган урушларга қўмондонлик қилди.
Ўша пайтда Ацтеклар империясини Монтезума II бошқариб келаётган эди. Унинг ҳукмронлиги даврида империя ўз қудратининг чўққисига чиққани тарихий манбаларда қайд этилган. Аммо шунга қарамай у мағлуб халқ ҳукмдори бўлгани учун кўпинча заиф ва беқарор ҳукмдор сифатида гавдалантирилади. Аммо унинг ҳаёти ва фаолиятига, испанларга қарши курашига доир аниқ далиллар ва маълумотларни топиш имконсиз (Edwin Williamson, The Penguin history of Latin America, New York, Penguin Books, 1992, pocket p. 18).
Теночтитлан сари
1519 йилнинг 8 ноябрь куни бир қанча тўсиқларга қарамай Кортес Теночтитлан шаҳрига кириб борди ва Монтезума томонидан илиқ кутиб олинди. Бир неча кундан сўнг у императорни ўз қўлига олди ва унинг номидан иш юрита бошлади. Аммо декабрь ойида Кубадан Кортесга қарши юборилган Панфило де Нарваэз бошчилигидаги экспедициянинг келаётганидан хабар топиб, Веракрузга қайтиб кетишга мажбур бўлди.Унинг Теночтитланда қолдириб кетган ўринбосари Педро де Алварадо ўлдирилди. Қайтиб келгач, у саройда қуршовда қолиб кетди. Тартибсизликлар келтириб чиқаришда айбланган Монтесума Кортес одамлари томонидан дорга осилди. Янги император Куитлауак бошчилигида ацтеклар босқинчиларга қарши курашишга ва уларни йўқ қилишга қарор қилди. Кортес эса шаҳардан чиқиб чекинди.
Кортес Тласкала шаҳрига чекинишга мажбур бўлди. Кортеснинг одамлари орасида уни Теночтитланга қайтиб бориш фикридан қайтаришга уринганлар ҳам бор эди. Аммо у Теночтитланни эгаллаш фикрида қатъий туриб олди. Шундай қилиб икки томон ҳам ҳал қилувчи жангга тайёргарлик кўра бошлади.
Ацтеклар ўзларига иттифоқчилар излай бошлади ва шу мақсадда икки бора тарасклар (пурепечалар)га элчилар юборди. Аммо улар бу таклифни қабул қилмади ва ацтеклар элчиларини ўлдириб юборди. Император испанларни ўлдирганларни солиқлардан озод қилишга ваъда берди. Аммо бу самара бермади. Сабаби ацтеклар томонидан янгидан босиб олинган қабилалар испанларда қутқарувчи қиёфасини кўраётган эди.
Кортес эса аксинча, бир неча бор қўшимча куч ва ёрдамларни қабул қилди. Испания, Куба ва Ямайкадан бир нечта кема Кортесга мадад учун етиб келди. 1520 йилнинг охирида Кортеснинг 550 одами, 40 та от ва 9 та тўплари бор эди. Фақатгина порохнинг камлиги унга муаммо туғдириши мумкин эди (Hugh Thomas, The Conquest of Mexico, Pimlico, 1993).
Кортес яна бир кутилмаган «иттифоқчи»га ҳам эга бўлди. Гап шундаки, 1520 йилнинг ёзида Мексика ҳудуди бўйлаб чечак эпидемияси тарқалиб кетди ва бу касалликка қарши иммунитетга эга бўлмаган маҳаллий аҳоли катта азият чекди. Октябрь ойида касаллик Теночтитлан аҳолисининг катта қисмини йўқ қилди.
1521 йилнинг 28 апрель куни Кортес Текскоко кўли қирғоқларига етиб борди. Қамал олдидан унинг қўл остида 90 та отлиқ, 120 та арбалетчи ва камончи, 700 та пиёда, учта йирик ва 15 та кичик тўплар бор эди. Шунингдек, тахминан 200 минг маҳаллий аҳолидан иборат иттифоқчилар қўшини ҳам у билан биргаликда қамалда иштирок этиш учун шай эди.
Қамал 1521 йилнинг 30 май куни бошланди ва 75 кун давом этди. 1 июнь куни кемалар ўртасида муҳим тўқнашув юз берди. 500 та ацтеклар тўплари душман турган қирғоқни тўпга тутди. Аммо испанлар у тўпларнинг катта қисмини йўқ қилишга муваффақ бўлди. Тўқнашувларнинг илк ҳафталари натижасиз якунланди. Шунга қарамай, испанлар бир мунча устунликларга эга эди. Ацтеклар эса уларга қаршилик қилиш мақсадида кўчаларда баррикадалар тайёрлади.
Қамал 75 кун давом этди ва орада бир неча бор сулҳ тузиш ҳақида музокаралар олиб борилганига қарамасдан улардан натижа чиқмади. Ҳаракатлар натижа бермади, қамалдагилар буткул тушкунликка тушиб қолди. 13 август куни қаршилик тўхтади. Император қочиб кетаётган пайтда испанлар томонидан қўлга олинди. Шаҳар вайрона ҳолга келиб қолган эди ва шаҳардагиларга у ерни тарк этишлари учун уч кеча-ю уч кундуз вақт берилди (Bernal Díaz del Castillo, Histoire véridique de la conquête de la Nouvelle-Espagne, II, La Découverte, 1987).
Шаҳар эгалланганидан кейин аскарлар алданганликларини англади. Уларга ваъда қилинган чексиз олтинлар йўқ эди. Бори ҳам жуда оз эди. Кортес норозиликлар қуршовида қолиб кетди.
Ацтеклар империяси қулашининг сабаблари
Бир аср давомида мавжуд бўлган ацтеклар цивилизацияси ва империясини қулатган сабаблардан энг йириги император Монтезума II нинг авторитар шаклда ҳокимиятни бошқариши ва қўшни қабилаларга нисбатан амалга оширилган адолатсиз ўлпонлар бўлди. Уруш арафасида ундан жабр кўрган атрофдаги бошқа маҳаллий ҳиндулар испанларни қўллаб-қувватлади ва уларга ёрдам берди.Тарихчи Ҳелен Ромпре империя ҳалокатида эпидемиялар ролини ҳам унутмаслик кераклигини айтди. Ацтеклар юқорида айтганимиздек, чечак касаллигидан жуда катта зарар кўрган эди. Унинг сўзларига кўра, Теночтитланнинг забт этилиши ҳақидаги тарихчиларнинг нуқтаи назари испан тарихий ёзма манбалари ва ацтек манбаларининг йўқлигидан келиб чиқади. Ушбу тарих оз-оздан оғзаки қадриятлар ва археологик қазишмалар ёрдамида тўлдириб борилади.
Теночтитлан шаҳрининг эгалланиши ва ацтеклар маданиятининг қулатилиши Мексикага испанлар ва улар билан испан тилининг, католик динининг кириб боришига имкон берди. Жанубий ва марказий Американинг Лотин Америкасига айланишига асос солди.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)