Бундан 104 йил муқаддам – 1916 йилнинг июль ойида ўша пайти Россия империясига тегишли бўлган Туркистон ўлкаси тарихидаги энг йирик қўзғолон рўй берди. «Мардикорлар қўзғолони» номини олган бу воқеа Марказий Осиё давлатлари янги тарихидаги муҳим ва шу билан бирга яхши ўрганилмаган, эътиборсиз қолиб кетаётган воқеалардан бири ҳисобланади.
Шу муносабат билан «Дарё» тарих фанлари доктори, профессор Доно Зияеванинг ушбу воқеаларга бағишланган мақоласини эълон қилади.
Ер юзидаги 1,5 миллиард аҳолини, 38 давлатни қамраб олган Биринчи жаҳон уруши инсоният бошига катта талафот етказди. Бу даврда Россия империяси мустамлакасига айлантирилган Туркистон ўлкасида ҳам уруш таъсирида ижтимоий-иқтисодий вазият ниҳоятда кескинлашиб кетди. Уруш бошланиши билан расмий доираларда бўлиб ўтган узоқ муҳокамаларда «Туркистон аҳолисига қурол бериш хавфли, бу қурол ҳукуматнинг ўзига қарши қаратилиши мумкин», деган хавф-хатар боис маҳаллий аҳолини фронтга жалб этмасликка қарор қабул қилинди.
Аммо империя ҳукумати айнан шу баҳона билан ўлканинг бутун моддий ресурсларини фронт эҳтиёжлари учун аямай жалб этишга киришди. Ўлкадан фронтга ёрдам тариқасида бетўхтов маблағ, озиқ-овқат ва бошқа маҳсулотлар олиб кетила бошланди. Турли солиқ ва йиғинларнинг ҳажми ҳам кўтарилиб, омманинг аҳволи ниҳоятда оғирлашди.
1913–1915 йилларда Туркистонда аҳолидан олинган барча солиқ, тўлов ва божлардан ўлка хазинасига тушадиган маблағлар 66 фоизга ортди. Боз устига, давлат томонидан жун, пахта, озиқ-овқат, саноат, ёқилғини сотиб олиш нархлари камайтириб борилди. Туркистонга ғалла етказиб бериш ҳам қисқариб кетди ва 1916 йилда нон (ғалла) тақчиллиги 22 миллион пудга етди. Ҳар томонлама таланган туб аҳоли қулоғигача қарзга ботиб, хонавайрон бўлди. 1916 йилги маълумотга кўра, деҳқонларнинг бўйнидаги қарзи ўз замонаси учун жуда катта маблағ — 156,7 миллион сўмни ташкил этган эди.
Шундай қийинчиликларга қарамай, Туркистондаги маҳаллий аҳоли эркаклари фронтга кетган рус оилаларига уй-рўзғор ишлари ва хўжаликларида ҳам бепул ишлаб берар эди. Бу ҳам етмагандек, эркаклари урушга келган рус оилалари учун маҳаллий аҳолидан 100 минг рубль ҳисобида пул ҳам йиғиб олинган эди.
Биринчи жаҳон уруши йилларида асир олинган 150 минг киши Туркистонга кўчириб келтирилиши иқтисодий ҳаётни янада оғирлаштирди. Туркистон ҳудудида Болтиқбўйи, Польша ва бошқа жойлардан кўчириб келтирилган 70 минг кишидан иборат немислар, австрияликлар, венгрлар, поляклар, чехлар, латишлар, словаклар ва бошқа миллатлар жойлаштирилди.
Шундай шароитда 1916 йилнинг 25 июнида Россия императори Николай II қабул қилган янги фармон эълон қилинди. Бу фармонга кўра, ўша пайтда Биринчи жаҳон урушида кетма-кет мағлубиятга учраб турган Россия империясининг фронторти ҳудудларига Туркистондаги 19 ёшдан 43 ёшгача бўлган маҳаллий эркак аҳли мудофаа иншоотлари, истеҳкомлар қуриш учун сафарбар этилиши буюрилган эди.
Фармоннинг амалга оширилиши, энг аввало, халқни ўз боқувчилари – рўзғорбошидан маҳрум этиб, унинг шусиз ҳам оғир аҳволини янада мушкуллаштириши шубҳасиз эди.
Фармон ижросига зўравонлик билан киришилган биринчи кунларданоқ халқ унга қарши кескин бош кўтарди. 4 июлда Хўжандда бошланиб, бир неча кун ичида бутун ўлкани қамраб олган норозилик ғалаёнлари қисқа муддатда мустамлака ҳукуматга қарши оммавий халқ қўзғолонларига айланди. Тошкент, Самарқанд, Андижон, Наманган, Қўқон шаҳарларида қўзғолонлар шу қадар оммавий, умумхалқ тус олдики, айрим жойларда, масалан, Марғилонда уларнинг иштирокчилари 25 минг кишигача бориб етди. Икки ҳафта ичида 150 та аҳоли пунктларида халқ ғалаёнлари кўтарилиб, полиция ва маъмурият билан кескин ва қонли тўқнашувлар бўлди.
Қўзғолонлар мустамлака ҳукуматни саросимага солиб қўйди. Туркистонда 18 июль куни ҳарбий ҳолат эълон қилинди. Туркистондан ажралиб қолишдан хавфсираб, мустамлака ҳукумат бор куч ва имкониятларини ишга солди. Россиядан ва чегара ҳудудларидан кетма-кет ҳарбий кучлар етиб кела бошлади. Халқ ғалаёнлари соат сайин кескинлаша бошлагач, вазиятдан чиқиш учун 30 июль куни сафарбарликни 15-сентябрга қадар кечиктириш ҳақида император фармони эълон қилинди. 23 августда эса сафарбар қилинувчилар сони 250 минг кишидан 200 минг кишига камайтирилди. Халқни маҳаллий амалдорлар ва нуфузли кишилар қўллаб-қувватлашига йўл бермаслик учун элликбоши, оқсоқол, қозилар, диний уламолар (имом, муллалар), мударрислар ва талабалар сафарбарликдан озод қилинди.
Айни пайтда мустамлакачилар қўзғолонни ваҳшиёна бостириб, шафқатсиз ўч ола бошлади. Айниқса, Жиззах шаҳрида амалга оширилган ваҳшийликлар, оммавий қирғин катта талафотларга олиб келди. Шу билан бирга, Туркистон зиёлилари ўлкада содир этилаётган зўравонлик ва хунрезликлар ҳақида арз қилиб, Петербургга Давлат Думасига вакил жўнатади ва бу ҳолатга чек қўйишни талаб қилади. Мардикорликка маҳаллий аҳолининг зўрлик билан сафарбар қилиш ҳақидаги фармоннинг адолатсизлигини таъкидлаб, бундай ҳолатга чек қўйишни, аҳволни ўрганиш учун комиссия юборишни сўрашади.
Россия Давлат Думаси томонидан Туркистондаги аҳвол билан бевосита танишиш учун депутатлардан иборат махсус комиссия жўнатилади. Депутатлар 10 кун давомида Жиззах, Қўқон, Андижон, Самарқанд каби шаҳарларда бўлиб, Мустафо Чўқаев таржимонлигида маҳаллий аҳоли билан юзма-юз, маъмурлар ва миршаблар иштирокисиз суҳбатлашди. Халқ содир бўлган воқеаларнинг сабаблари, тафсилот ва оқибатлари ҳақида рўйи-рост кўрсатма берди.
Фармон ижроси мақсадида мардикорлар рўйхатини тузиш жараёнида мустамлака маъмурларининг порахўрлиги, уларнинг киссасига пул солган бойларнинг ёш ўғиллари «Кекса» деган баҳона билан фронтдан озод қилиниб, 70 га чиққан камбағал мўйсафидалар 40 ёш йигит сифатида сафарбарликка олингангани, бойнинг бешта ўғли уйда қолдирилиб, камбағалнинг ёлғиз ёки касалманд ўғли, ўғли бўлмаса эри рўйхатга тиркалгани, халқ ғалаёнлари ўта ваҳшиёна бостирилгани ҳақидаги маълумотлар депутатларни жунбушга келтирди. Бу маълумотлар Россия Давлат Думасида 1916 йил 16 ноябрда бўлиб ўтган ёпиқ мажлисда эълон қилинганда эса тўпланган депутатлар бу адолатсизликка қарши ўз туйғуларини жиловлай олмай, кескин норозилик билдирганликлари мажлис баённомасида очиқ эътироф этилди ва архивларда сақланиб қолди.
Мажлис якунида Давлат Думаси депутатлари императорга бу ғайриқонуний фармон ва Туркистондаги маъмуриятнинг қилмишларига жавоб беришни сўраб, сўровнома жўнатди. Ғалаёнлар ваҳшийлик билан бостирилгач, ҳукумат 15 сентябрдан фармон ижросига киришди ва ўлкадан 123 300 киши мардикорликка сафарбар этилди.
Бундай шароитда Туркистон маърифатпарварлари узоқ совуқ юртларга номаълум муддатга зўрлаб олиб кетилаётган халқ азобларини енгиллатишга уриниб, махсус қўмиталар тузди. Бу қўмиталар фаолияти натижасида сафарбар этилаётганларга ҳалол овқат тайёрлаш учун ошпаз, ибодат учун имом, мактублар ёзиш учун мирзалар бириктирилди, иссиқ кийимлар тўпланди.
Сафарбар этилганларнинг жуда кўпчилиги меҳнатга яроқсиз бўлса-да, улар мажбуран жўнатилган эди. Улардан энг оғир ишларда, арзимаган ҳақ эвазига фойдаландилар. Россиянинг қаҳратон қиш иқлимида уст-боши юпун, қорни оч, соғлиғи оғирлашган, оддий ҳақ-ҳуқуқдан маҳрум мардикорлар оғир жисмоний меҳнатдан, тиббий ёрдам, зарур шароит йўқлиги туфайли ёппасига касалланиб, очликдан, совуқдан азоб чекди.
Уларнинг шикоят ва арз-додларга тўла мактубларида қайд этишича, «ишга олинганларга қаттиқ турма режими ўрнатилган. Қариндошлар билан учраштирилмаган, арзимас гуноҳ учун калтакланган, улар доимий суръатда соқчилар назоратида бўлган. Ишчилар ҳаёт шароитлари чидаб бўлмас даражада оғир бўлиб, улар захда, сувда туриб ишлаган. Ётоқлар захлиги боис, ишчилар сурункали оғриб, бод (ревматизм) каби касалликлар билан оғир хасталанган. Уларга тиббий ёрдам кўрсатилмаган, чарчаш ёки бетобликдан ҳасрат қилганлар эса калтакланиб, ҳақоратланар, энг оғир жазо берилар эди».
Буларнинг бари мустамлакачилик зулми, Биринчи жаҳон уруши ва мардикорликка сафарбарлик ҳақидаги император Николай II нинг фармони ижросининг Туркистон аҳолиси бошига солган кулфатларнинг аянчли натижаси эди.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)