1789 йил 14 июль куни парижлик қўзғолончилар Франциядаги мутлақ монархиянинг рамзи Бастилия қамоқхонасини эгаллаб олди. Айнан шу воқеадан сўнг Буюк француз инқилоби бошланди. Бу инқилобдан дунёнинг янги тарихи, либерализм, демократия ва замонавий давлатлар, институтлар, умуминсоний қадриятлар бошланади: Францияда юзага келган бу ғоялар, бу институтлар кейинчалик бутун дунёга ёйилиб, бугунги дунёдаги аксарият жамиятлар ва давлатлар томонидан қабул қилинди.
Бу кун Францияда миллий байрам сифатида ҳар йили кенг нишонланади. Сана муносабати билан Бастилия қамоқхонасининг эгалланишини эсга оламиз.
Бастилия қалъаси
Бастилия қалъаси 1370–1383 йилларда қурилган бўлиб, ўзининг мавжудлиги давомида турли вазифаларда ишлатилган. Бугунги Бастилия майдони ўрнида бўлган мазкур қалъа дастлаб кичкина истеҳком бўлган, Карл V ҳукмронлиги даврида қайтадан катта қалъа қилиб қурилган. Унинг узунлиги 66 метр, эни 34 метр ва баландлиги 24 метр бўлган. Унинг саккизта минораси бўлган. Атрофини 25 метр кенгликдаги, саккиз метр чуқурликдаги анҳор ўраб турган. Анҳорга сув Сена дарёсидан келган.
Қалъа Луи XI ҳукмронлиги даврида вақти-вақти билан қамоқ, кейинчалик, армия қурол-яроқ омбори, Француа I даврида қабул маросимлари учун, Генри IV даврида эса хазина ғазнаси сифатида ишлатилган.
Қамоқхона сифатида асосан сиёсий маҳкумларни сақлаш учун фойдаланилган. Мазкур қамоқхонада бир қатор машҳур шахслар ҳам сақланган. Жумладан, Мишел де Монтен, Волтер сингари зиёлилар Бастилияда сақланган. Айрим тарихчилар Бастилияни «зиёлиларнинг учрашув ери» деб таърифлайди (Frédéric Lenormand, La Pension Belhomme, une prison de luxe sous la Terreur, Paris, 2002.).
Бастилиянинг энг машҳур маҳбуси бир қатор романлар ва фильмларнинг мотивига айланган «темир ниқобли киши» эди. У 1698 йил 18-сентябрда ҳибсга олинади ва 1793 йилда Бастилияда вафот этади. Луи XIV ҳукмронлиги даврида яшаган бу маҳбуснинг на исми, на қамоққа олиш сабаблари шу кунгача аниқ эмас. Дафн этилаётганда «Марчиолй» исми билан дафн этилган мазкур маҳбус 64489001 рақами остида рўйхатга олинган.
Бастилия қалъаси Буюк француз инқилоби давомида бузиб ташланади. Бузиш ишлари қалъа эгалланган куннинг эртасиданоқ бошланди, яъни 1789 йилнинг 15 июлидан.
Тарихий шароит
Бастилиянинг эгалланиши Буюк француз инқилобининг энг муҳим нуқтаси ҳисобланади. Аслида, инқилобнинг илдизи иқтисодий ва сиёсий сабабларга бориб тақалар эди. Охирги икки йилда ҳосил яхши бўлмади. Франция очлик ёқасига келиб қолди. 1788 йилда қирол Луи XVI Генерал штатларни чақиришга қарор қилди. Аҳолининг уч табақаси: руҳонийлар, зодагонлар ва паст табақа (tiers état)дан ташкил топган мазкур йиғилиш 1789 йилнинг 5 май куни чақирилди. Йиғинда учинчи табақа вакиллари фойдасига ҳеч қандай қарор қабул қилинмади. Бундан норози бўлган оддий халқ қўзғолон кўтарди.Бастилия нега муҳим эди?
Қўзғолончилар учун Бастилиянинг эгалланиши нега керак эди? Мутахассислар бунинг турли сабабларини келтиради. Бастилиянинг эгалланиши икки эҳтиёждан келиб чиққан эди, деб ёзади «Future-sciences.com» сайти. Дарҳақиқат, қуролларга эга бўлган қўзғолончилар ўқ-дори ва порохга эҳтиёж сезади. Бир неча манбалар бундай эҳтиёжнинг Бастилияда мавжудлигини кўрсатади. Шундай реал эҳтиёжга монархия репрессияларининг рамзини йўқ қилиш эҳтиёжи ҳам қўшилди. Чунки юз йиллар давомида Бастилияда қироллик мухолифати вакиллари сақланиб келар эди.Яна бир сабаб эса Бастилияда дон захиралари мавжудлиги ҳақидаги маълумотлар эди (Frantz Funck-Brentano, La Vie à la Bastille, étude historique, Secrétariat de la société d'économie sociale, 1889, 33 p..). Нон ва доннинг нархини туширишни талаб қилган исёнчилар донга эга бўлиш учун ҳам Бастилияни ишғол қилишга қарор қилади. Қамоқхона бошқарувчиси билан келишувга эришилмагач, куч ишлатишга қарор қилишади.
12 июль куни қўзғолончилар тўпланди. Улар буржуа милицияси ташкил қилди ва бу милицияни қуроллантириш мақсадида 14 июль куни Hôtel des Invalides’ни эгаллаб олишди. У ердан 30 мингдан 40 мингача порохли милтиқларни ва 20 га яқин артиллерия тўпларини қўлга киритишди. Уларга энди фақатгина ўқ дори ва порох керак эди.
Бастилиянинг қамал қилиниши ва эгалланиши
14 июль соат 10 :30 да қўзғолончилар қўмитаси Бастилия қаршисига келди ва қалъа қўмондони билан келишувга эришишига ҳаракат қилди. Дастлаб, уларда Бастилияни куч билан эгаллаш мақсади бўлмаган эди (Henry E. Bourne, “Improvising a Government in Paris in July, 1789”, The American Historical Review, vol. 10, no 2, pp. 280-308 ; (en) George Rudé, The French Revolution: Its Causes, Its History and Its Legacy After 200 Years, Grove Press, 1991, p. 54.). Бастилия қўмондони қалъани мустаҳкамлашга буйруқ берди. Қалъа деворлари устига тўплар жойлаштирилди.Қўзғолончилар келишув мақсадида тўрт марта қалъага делегация юборди. Булар фойда бермади. Икки ўртада отишмалар юз берди. Қўзғолончилар орасида оддий халқдан ташқари бир қанча савдогарлар, ҳарбийлар ҳам бор эди.
Шу куни соат 17:00 да Бастилия таслим бўлди. Бастилияга кирган оломон ўқ-дори ва порохларни эгаллаб олди. Шунингдек, ўша пайтда қамоқда бўлган етти нафар маҳбусни ҳам озод қилишди. Қалъа бошқарувчиси Бернар Рене Жордан де Лонай ўлдирилди ва боши танасидан жудо қилинди ҳамда Париж кўчаларида айлантирилди. Шундай қилиб, Францияда абсолют монархиянинг рамзи, қора кунлар хотираси бўлган Бастилия қамоқхонаси инқилобчилар томонидан эгалланди ва бу монархиянинг ниҳоясининг бошланиши бўлди.
Франция қироли Луи XVI эса Бастилиянинг эгаллангани ҳақидаги хабарни 15 июль куни эшитди. XIX аср тарихчилари қирол ва унга хабарни етказган Граф Рошфукот-Лианкурт ўртасидаги қуйидаги диалогни ҳикоя қилади:
– Бу қўзғолонми ? – сўради қирол.Аммо баъзи манбалар қирол бу ҳақида ўша куннинг ўзида хабардор бўлганини хабар қилади. Тарихчи Жул Мишеленинг фикрича, Бастилиянинг эгалланишининг аҳамиятли жиҳати шундаки, у республика яратилишига пойдевор қўйди.– Йўқ, жаноб, бу қўзғалон эмас, бу инқилоб, – дея жавоб берди граф»
Гуй Чауссинанд-Ногарет, La Bastille est prise, Paris, Éditions Complexe, 1988, p. 102
Бугунги кунда Парижда собиқ Бастилия қалъаси ўрнида Бастилия майдони ташкил қилинган бўлиб, у француз инқилобининг рамзидир. Бу майдонда бугун ҳам бир қанча тадбирлар, намойишлар ва йиғинлар ўтказилиб турилади. Жумладан, Франция социалист президентларининг сайловлардаги ғалабадан кейинги чиқишлари ҳам айнан мана шу майдонда бўлган. Масалан, 1981 йил 10 май куни Француа Миттеран ва 2012 йил 6 май куни Француа Олландларнинг ғалабасига бағишланган тадбирлар айнан мана шу майдонда бўлиб ўтган.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)