1943 йилнинг ушбу санасида юртимизнинг энг олий илмий муассасаси – Ўзбекистон Фанлар академияси ташкил этилган эди. Иккинчи жаҳон уруши энг авж палласида бўлишига қарамай, ўша йиллари, математик олим Тошмуҳаммад Қори-Ниёзий бошчилигида юртимизнинг энг кучли олимларини ва илмий даргоҳларини бирлаштирувчи ушбу олий академик ташкилот, Тошкентда ўз фаолиятини бошлаган.

Фото: ЎзА

Аслини олганда, Фанлар академияси тарихи ундан-да аввалроқдан бошланади. Чунончи, 30 йилларда Республикада фаолият юритаётган 50 дан зиёд турли илмий тадқиқот муассасаларининг бошини бирлаштириш ва илмий ишланмаларнинг ягона мувофиқлаштирилган бошқарувини ташкил қилиш мақсадида, 1932 йилда ҳозирги фанлар академиясининг ўтмишдоши – Республика Фан қўмитаси ташкил қилинган. Ўшанда, Фан қўмитаси раҳбарлигига атиги 27 ёшли адабиётшунос олим Отажон Ҳошимов сайланган. Фан қўмитаси илк ташкил қилинган вақтда унинг таркибига Китоб астрономик расадхонаси, Самарқанд сейсмологик станцияси, Гелиотехника лабораторияси, Давлат кутубхонаси ва китоб палатаси кирган. Ўшандаёқ, Фан қўмитаси олдига, яқин келажакда Ўзбекистон Фанлар академиясини тузиш вазифаси қўйилган эди.

Кейинги йилларда олиб борилган изчил илмий ва ташкилий ишлар натижаси ўлароқ, орадан атиги 11 йил ўтиб, яъни, 1943 йилнинг 27 сентябрида, Тошкентда Ўзбекистон Фанлар академиясини ташкил қилиш ҳақида қарор қабул қилинган. Академиянинг очилиши ўша йилнинг 4 ноябрь санасида тантанали равишда ташкилланган. Ўшанда, Фанлар академияси таркибига 10 та илмий тадқиқот институтлари бирлашган эди. Дастлабки пайтдаёқ, Фанлар академиясида 100 нафардан зиёд фан доктори ва фан номзодлари фаолият кўрсатган. Фанлар академиясининг биринчи Президенти юқорида айтилганидек, Қори-Ниёзий бўлган бўлса, шунингдек, унинг ҳақиқий аъзолари сифатида ёзувчилардан Ғофур Ғулом, Ойбек (Мусо Тошмуҳаммедов), физик олим Султон Умаров, биолог Рихард Шредер, математиклар Всеволод Романовский ва Тошмуҳаммад Саримсоқов, шунингдек, этнограф олим Михаил Андреев, ирригаторлар Аскоченский ва Пославскийлар бўлишган.

Айтиш жоизки, ҳали қатағон шарпаси кетмаган ўша 40—50 йилларда, жамият ҳаётининг ҳамма жабҳасида бўлгани сингари, Фанлар академиясида ҳам барча нарсани Сталин номи билан боғлаш, соф илмий мазмунга эга ишлардан ҳам идеологик контекст ясаш зарурати сингари илмга зид талаблар қуршовида ишлашга мажбур бўлишган. Зиёли қатлам ҳали ҳамон таҳдид остида яшашга мажбур эди. Шунга қарамай, Фанлар академияси, ўз илмий салоҳияти ва айниқса, унинг асоси бўлган кучли интеллектуал кадрларни сақлаб қола олди.

Мустақилликкача бўлган йилларда Фанлар академиясининг фаолиятида ядро физикаси ва Қуёш физикаси, пахтачилик, ирригация ва кимё фанлари соҳаларида катта ишлар қилинди. Ўша йиллари академияга Тошмуҳаммад Саримсоқов, Теша Зоҳидов, Ҳабиб Абдуллаев, Убай Орифов, Обид Содиқов, Пўлат Ҳабибуллаев ва Маҳмуд Салоҳиддиновлар раҳбарлик қилишган. Бу даврда Фанлар академиясига қарашли илмий тадқиқот институтларида яримўтказгичлар физикаси, космик нурлар, қаттиқ жисм физикаси, пахтачилик, гелиотехника, криогеника, органик ва ноорганик кимё ва бошқа қатор фан соҳаларида салмоқли ютуқлар қўлга киритилган.

Мустақилликнинг дастлабки йилларида, Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг илк Президенти математик олим, физика-математика фанлари доктори, академик Маҳмуд Салоҳиддинов бўлди. Кейинги йилларда эса, Жўра Абдуллаев (техника фанлари доктори), Тўхтамурод Жўраев (физика-математика фанлари доктори), Тоҳир Орипов (биология фанлари доктори) ва Шавкат Солиҳовлар (биоорганик кимё) академияга раҳбарлик қилишди. Ҳозирда, 2017 йилдан буён Республикамиз Фанлар академиясига физик олим, физика-математика фанлари доктори, академик Беҳзод Йўлдошев раҳбарлик қилиб келмоқда (Беҳзод Йўлдошев аввал ҳам, 2000-2005 йилларда Фанлар академиясига раҳбарлик қилган).

Ҳозирда Ўзбекистон Фанлар академияси таркибида 95 нафар ҳақиқий аъзо фаолият кўрсатмоқда. Академия таркибида физика-математика ва техника фанлари бўлими; табиий фанлар бўлими, ҳамда ижтимоий гуманитар фанлар бўлимлари мавжуд бўлиб, улар ўз ичига қатор илмий-тадқиқот муассасалари, институтлар ва музейларни қамраб олган. Академиянинг учта минтақавий бўлими – Қорақалпоғистон, Хоразм Маъмун академияси ва Навоий минтақавий бўлимлари мавжуд.

Ўзбекистон Фанлар академияси таркибий муассасаларида сўнги йилларда эришилган салмоқли илмий-техник ютуқлар борасида сўз борганда, қатор янги турдаги радиопрепаратлар яратилгани, юқори сифатли авиация ёқилғиси, пахтанинг янги навлари, минерал ўғитларнинг юқори самарадор турлари олинганини эътироф этиш мумкин. Академия қошида 20 та илмий нашрлар чоп этилмоқда.

Бугун, Ўзбекистон Фанлар академияси ўзининг 76 йиллигини нишонламоқда. Шу муносабат билан, юртимизнинг энг юқори илмий-интеллектуал даргоҳи бўлмиш ушбу муассаса жамоасини, қолаверса, илм-фан соҳасида фаолият юритаётган барча олим ва изланувчиларни табриклаймиз. Академия Ўзбекистон учун юксак илмий ютуқлар ва интеллектуал салоҳиятли кадрлар генератори бўлиб хизмат қилаверсин!