• Профилга Кириш
  • 1751972643_633.png 1751972643_245.png 1751959824_218.svg 1751959824_520.svg

  • Сўнгги янгиликлар
  • Асосий янгиликлар
  • Энг кўп ўқилган
  • Колумнистлар
O'zbekcha
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • Сўнгги янгиликлар
  • Асосий янгиликлар
  • Энг кўп ўқилган
  • Колумнистлар
    • USD12692.42
    • RUB158.44
    • EUR14511.24
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Тошкентда
      +26°C
      • Андижон
      • Қарши
      • Бухоро
      • Самарқанд
      • Фарғона
      • Сирдарё
      • Жиззах
      • Термиз
      • Наманган
      • Тошкент
      • Навоий
      • Тошкент вил
      • Нукус
      • Урганч
    • Daryo
      • Интернет-нашр
      • Таҳририят
      • Алоқа маълумотлари
      • Фойдаланиш шартлари
      • Махфийлик сиёсати
      • Янгиликлар архиви
    • Реклама
    • Ижтимоий тармоқлар
      • Instagram | Расмий
      • Instagram | Лайфстайл
      • Instagram | Спорт
      • Facebook | Расмий
      • OK | Расмий
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Рус тилида
      • YouTube | Daryo Глобал
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • Ўзбекистон
      • Бошқалар
      • Навоий
      • Тошкент вилояти
      • Сирдарё
      • Жиззах
      • Қашқадарё
      • Сурхондарё
      • Хоразм
      • Бухоро
      • Самарқанд
      • Наманган
      • Фарғона
      • Aндижон
      • Қорақалпоғистон
      • Тошкент ш.
      • Меҳридарё
      • Об-ҳаво
    • Марказий Осиё
      • Ўзбекистон (Маҳаллий)
      • Афгонистон
      • Қирғизистон
      • Қозоғистон
      • Туркманистон
      • Тожикистон
    • Дунё
    • Пул
      • Бизнес
      • Иқтисодиёт
      • Молия
      • Крипто
    • Маданият
      • Кино
      • Китоб
      • Мусиқа
      • Шоу-бизнес
    • Лайфстайл
      • Аёллар саҳифаси
        • Фарзанд
        • Гўзаллик
        • Карьера
        • Маслаҳатлар
        • Мода
        • Рецептлар
      • Технологиялар
        • Архитектура
        • Гаджетлар
        • Илм-фан
        • Коинот
        • Медиа
      • Авто
      • Қўзиқорин
      • Саёҳат
      • Саломатлик
      • Таълим
        • Абитуриент
        • Инглиз тилини ўрганамиз!
    • Спорт
      • Футбол
      • UFC
      • Бокс
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Ўзбекистон

    Сурхондарёда Окс Александрияси очилдими? У қандай аниқланди? Батафсил тушунтирамиз

    Кеча, 26 август куни Сурхондарёда катта археологик кашфиёт амалга оширилгани эълон қилинди. ОАВда чиққан хабарларга кўра, тарихий манбаларда тилга олинган, Александр Македонский томонидан асос солинган Окс Александрияси шаҳрининг харобалари аниқланган.

    Хабар атрофида ҳар хил тушунмовчиликлар келиб чиқди. Ушбу мақолада барча тушунмовчиликларга ойдинлик киритамиз, шунингдек, баъзи саволларга жавоб берамиз, жумладан: Окс Александрияси янги очилдими, ёки бу эски топилмами? харобалар айнан шу шаҳарга тегишлилиги қандай аниқланди? умуман, бу янгиликка ишонса бўладими?

    Фото: Sputnik

    Янги тарихий ёдгорлик очилдими?

    Йўқ. Сурхондарёда жойлашган Кампиртепа ёдгорлиги кўпдан бери маълум – у 1972 йили очилган. Бу ёдгорлик 6-синф Ўзбекистон тарихида, Кушон давлати ҳақидаги бўлимда тилга олинган ҳам. Дарвоқе, Кампиртепани очган археолог Эдвард Васильевич Ртвеладзенинг ўзи бўлади.

    1979 йилда Ўзбекистон санъатшунослик экспедицияси бошлаган археологик қазишма ишлари 1992 йилгача давом этиб, ёдгорликнинг асосан Кушон подшоси Канишка I даврига оид (тахминан милодий 100–123 йиллар) қисмини ўрганди.

    Шу билан бирга, Юнон-Бақтрия даврига оид тангалар топилиши шаҳар аслида эскироқ эканлигини кўрсатди. 1999 йили ташкил этилган Тохаристон археологик экспедицияси 2000 йилдан бошлаб ёдгорликнинг эллинистик даврга оид қисмини ўрганиб келмоқда. Бу тадқиқотлар давомида Кампиртепа милоддан аввалги IV аср иккинчи ярмида қурилган фрурион – мудофаа қалъаси эканлиги аниқланди. Кейинчалик қалъа меъморчилиги ва функциялари бир неча бор ўзгартирилиб, Кушон даврида карвонларга хизмат кўрсатувчи божхона ва савдо шаҳарчасига айланган.

    Ўрта Осиёда юнон шаҳарлари қандай пайдо бўлган?

    Эллинистик давр деганда жаҳон тарихида Александр Македонский (милоддан аввалги 356–323 йиллар) истилосидан сўнг бошланган давр тушунилади. Македонскийнинг юришлари натижасида бирлаштирилган, Европа жануби-шарқидан Ҳиндистонгача чўзилган ҳудудда ягона маданий ва сиёсий муҳит юзага келди: бу ерда юнонлар ҳукм сурар, улар ўз маданиятини бошқа халқларга ёяр, айни пайтда Шарқдан ҳам кўп нарса олар эди. Тарихчиликда бу глобаллашувнинг дастлабки мисоли сифатида кўрилади.

    Александр Македонскийнинг Доро III билан жанги акс эттирилган эллинистик девор сурати, Миср

    Ана шундай шароитда бутун Шарқда юнонлар томонидан юнонча анъаналар асосида кўплаб шаҳарлар, қалъалар ва истеҳкомлар қурилган. Бу ишни Александрнинг ўзи бошлаб берган – у эгаллаган ерларни қўриқлаш, бу ерга юнонларни жойлаштириш учун қалъалар ва шаҳарлар қура бошлаган. Жумладан, Сирдарё бўйида форс подшоси Кир II (милоддан аввалги 559–530 йилларда ҳукм сурган) томонидан қурилган Кирэсхата қалъасини қайта тиклаб, Александрия Эсхата деб номлагани айтилади (бу қалъа ҳозирги Хўжанд шаҳри ўрнида бўлгани тахмин қилинади). Шунингдек, Македонскийдан сўнг ҳокимиятга келган кўплаб юнон сулолаларидан бири – Селевкидлар вакили Антиох I (милоддан аввалги 324–261 йиллар) Амударё бўйида Антиохия Тармита шаҳрини қурган – унинг харобалари Эски Термиз деб номланади.

    Манбаларда, шунингдек, Александр Македонский Амударё бўйида Окс Александрияси номли шаҳар (ёки қалъа) қурдиргани айтилади.

    Окс Александрияси қаерда жойлашган?

    Жаҳон тарихчилигида Окс Александрияси локализацияси бўйича икки асосий тахмин мавжуд:

    1) Окс Александрияси кейинчалик Антиох I томонидан қайта қурилиб, Антиохия Тармита деб номланган, яъни бу иккиси бир шаҳардир. Агар бу тахмин рост бўлса, унинг харобалари Эски Термиз ёдгорлигида жойлашган (Термиз шаҳри яқинида);

    Эски Термиз.

    Эски Термиз.
    Фото: «Қирққиз»

    2) Афғонистоннинг Таҳор вилоятида, Амударёнинг жанубий соҳилида Ойхоним ёдгорлиги аниқланган. 1965–1978 йиллар орасида Француз археологик экспедицияси олиб борган қазишма ишлари давомида у ерда йирик эллинистик шаҳар очилган. Ҳозир кўпчилик тарихчилар Ойхонимни Окс Александрияси харобалари деб билади.

    Ойхонимдан топилган юнонча капитель – устуннинг юқори қисми.

    Ойхонимдан топилган юнонча капитель – устуннинг юқори қисми.
    Фото: Экспедиция материаллари

    2000 йилдан кейин олиб борилган қазишма ишларидан сўнг Кампиртепанинг эллинистик даврга оид қисми очилгач, ўзбек археологи Ртвеладзе учинчи версияни таклиф қилди. Унга кўра, Окс Александрияси харобалари Кампиртепада жойлашган.

    Энди асосий саволга келдик: олим қандай исбот-далиллар асосида бундай хулосага келган?

    Кампиртепанинг қадимги кўриниши қандай бўлган? Анимацияга ишонса бўладими?

    Ёзма ёдгорликлардаги маълумот етарли бўлмаганида у ёки бу тарихий шаҳарнинг ўрнини аниқлашда олимлар одатда шаҳарнинг жойлашувига, меъморчилигига эътибор қаратади. Ртвеладзенинг ҳам асосий аргументлари Кампиртепанинг жойлашуви ва қурилиши билан боғлиқ.

    Ҳозирча на ёдгорликни кўриш, на қазишмалар ҳисоботлари билан танишиш имкониятига эга бўлмаганим учун фақат Ртвеладзе муаллифлигидаги «Кампиртепа – Окс Александрияси: Окс бўйидаги шаҳар-қўрғон» брошюрасида келтирилган маълумотга таянишга мажбурман.

    Шаҳар меъморчилиги таҳлилига ўтишдан олдин бир кириш қилиб олайлик. Ҳар бир тарихий даврнинг ўзига хос меъморчилик анъаналари бўлади: турли даврларда одамлар турли иншоотларни турли қиёфада қурган. Уларнинг шаклига қараб ҳам даврни тахминан аниқлаш мумкин.

    Юқоридаги брошюрада археологик ёдгорликнинг структураси тавсифланган ва, келтирилган маълумотларга ишонсак, унда эллинистик ҳаёт элементлари бўлган, хусусан, теменос – меҳроблар ва ибодатхоналар жойлашган диний ҳудуд аниқланган, донли экинлар ва узум сақланадиган катта кўзалар – пифослар топилган. Шу билан бирга, умумий тавсиф менда шаҳар бутунлай эллинистик қиёфага эга деган тасаввур уйғотмади. Назаримда, унда маҳаллий шаҳарсозлик анъаналари ҳам акс этган.

    Ёдгорлик ҳақидаги тасаввуримиз аниқроқ бўлиши учун Туризмни ривожлантириш давлат қўмитаси томонидан тайёрланган видеога мурожаат этамиз. Унда Кампиртепанинг ўтмишдаги қиёфаси жуда чиройли қилиб тасвирлаб берилган.

    Қўмита вакилларига кўра, ролик Тохаристон археологик экспедицияси тадқиқотлари материалларига ҳамда Санъат институти маълумотларига асосланади. Ишга шаҳарни ўрганган тарихчи ва археологлар жалб этилган. Шаҳар меъморий қиёфаси аниқ тикланган. Бу ишда Шокир Пидаев, Абдуманноб Зияев, Эдвард Ртвеладзе сингари кўзга кўринган олимлар иштирок этган. Анимацияни Шерзод Носиров бошчилигидаги профессионал видеоаниматорлар ва меъморлар яратган.

    Видеони кўргач, менда бир қатор саволлар туғилди:

    1) Ртвеладзенинг брошюрасида таъкидланишича, қазишма ишлари ёдгорликнинг фақат шимоли-ғарбий қисмида олиб борилган, яъни шаҳарнинг тўртдан бир қисми очилган, қолган қисмларни анимацияда кўрсатиш учун археологик маълумот бўлмаган. Қўмита вакилларининг жавобига биноан, қолган қисмларни тиклашда ҳудуд релефи ҳамда дунёнинг бошқа қисмларидаги шаҳарлар меъморчилиги инобатга олинган;

    2) Анимацияда биз эллинистик даврга эмас, Кушон даврига оид меъморий ечимларни кўрамиз.

    Қуйидаги скриншотда Кушон даврига хос типик айвонли уйни кўришингиз мумкин. Кушон даврида кўпгина йирик уйлар, саройлар, ибодатхоналар шу шаклда қурилган.

    Видеодан кадр

    Уни Ойхонимдан топилган устунлар билан қиёслаб кўринг. Умуман, Ойхоним суратларидан юқоридаги сингари иншоотларни топа олмадим.

    Ойхонимдан топилган устунлар. Улар маҳаллий чойхонага олиб кетилган.

    Ойхонимдан топилган устунлар. Улар маҳаллий чойхонага олиб кетилган.
    Фото: Экспедиция материаллари

    Назаримда, ёдгорликнинг умумий планировкаси ва меъморчилиги антик шаҳарларникига ўхшамайди.

    Кампиртепа реконструкцияси.

    Кампиртепа реконструкцияси.
    Видеодан кадр

    Кампиртепанинг 3D макетини йирик антик шаҳар – Пергамнинг макетига қиёслаб кўринг.

    Пергам шаҳри макети.

    Пергам шаҳри макети.
    Фото: Wikipedia

    Анимация муаллифлари билан, айниқса профессионал тарихчи ва археологлар билан талашиш ниятим йўқ – бунга билимим етмайди. Лекин мана шу деталга фақат мен эмас, яна бир қанча блогерлар, журналистлар ҳамда мавзуга қизиқувчи бошқа касбдаги инсонлар эътибор қаратди (каналимда масалани кўтариб чиққанимдан сўнг шу ҳақда кўплаб фикрлар ва маълумотлар келиб тушди). Ёдгорликнинг тақдимот маросимида иштирок этган ҳамкасбларимдан бирининг эътиборини бунга тортганимда, у «анимация – шунчаки мультфильм» эканлигини тан олди. Унинг бу сўзлари Туризмни ривожлантириш қўмитасидан олган маълумотимга мос келмаяпти. Қўмита вакиллари бу масалага ойдинлик киритса мақсадга мувофиқ бўларди.

    Шундай қилиб, Кампиртепа ростдан ҳам Окс Александрияси эканлигини исботлайдиган муҳим жиҳатлардан бири – шаҳар меъморчилигида англашилмовчилик келиб чиқяпти. Энди бошқа аргументларга ўтамиз.

    Ртвеладзенинг далиллари

    Ртвеладзе брошюрасининг иккинчи қисмида Окс Александрияси ҳақидаги версияларни (юқорида кўриб чиқдик) кўриб чиқиб, уларга баҳо беради. Ойхоним ва Эски Термиз версияларига қарши у қуйидаги аргументларни келтиради:

    1) Юнон географи Клавдий Птолемейнинг хариталарида Окс Александрияси Амударёнинг ўнг қирғоғида жойлашган, Ойхоним эса дарёнинг чап қирғоғида;

    2) Ойхонимдаги иншоотлар квадрат шаклидаги хом ғиштдан қурилган, бундай ғиштлар эса минтақада милоддан аввалги III аср ўрталаридан, яъни Александр Македонскийдан 80 йил кейин урфга кирган;

    3) Икки ёдгорликдан ҳам Александр Македонский даврига оид археологик қатламлар аниқланмаган.

    Ртвеладзе ўз назариясини ҳимоя қилиб, қуйидаги далилларни келтиради:

    1) Ойхоним ва Эски Термиздан фарқли равишда, Кампиртепа Александр Македонский даврида қурилганини у ёки бу даражада кўрсатувчи далиллар бор. Ҳарқалай, қалъага милоддан аввалги IV аср иккинчи ярмида асос солинган;

    2) Македонский томонидан Амударё бўйида қурилган битта фрурион-қалъа ҳақида маълумот бор – Окс Александрияси. Кампиртепа ўша қалъа бўлса керак.

    Фото: Sputnik

    Бу аргументларни рад этадиган деталлар бор. Аввало, гап юқорида кўриб чиқилган меъморчилик ҳақида гап кетмоқда. Александр даврида юнонлар бундай қалъа қурганига ишониш қийинроқ. Боз устига, бу айнан Окс Александрияси эмас, ўша даврда, ҳатто юнонлардан ҳимояланиш мақсадида қурилган қўрғон бўлиши мумкин.

    Энг муҳими мана бунда: Ртвеладзенинг ўзи ҳам комил ишонч билан Кампиртепа аниқ ўша қалъа деб ёзмайди. «Афтидан, шу бўлса керак», дейди. Тарихчиликда, айниқса ёзма манбалар камлигида, 100 фоизлик ишонч билан бундай хулоса қилиш деярли имконсиз.

    Шундай экан, яна савол туғилади: унда нега Кампиртепа аллақачон Окс Александрияси деб эълон қилиниб, тақдимоти ўтказиб юборилди?

    Тарихчилик ва PR

    Ҳозирча бир нарсани аниқ айтишим мумкин: «Сурхондарёдан Окс Александрияси топилди» шаклидаги сарлавҳалар алдамчидир. Аввало, топилма эски, шунчаки унинг тарихи бўйича янги гипотеза илгари сурилди. Иккинчидан, ҳали илмий ҳамжамият бу гипотезани қабул қилгани йўқ. Шундай экан, «оламшумул кашфиёт» ҳақида гапиришга ҳали эрта. Бу масалада шошқалоқлик қилинмоқда.

    Назаримда, гипотезадан хабар топган туризм амалдорлари ундан PR мақсадида фойдаланишга қарор қилган. Бу ҳаракатни бутунлай салбий деб баҳоламайман: йирик археологик ёдгорлик реклама қилиниб, туризм объектига айланиши шубҳасиз ижобий ҳолат. Устоз Ртвеладзе улкан тадқиқотни амалга оширгани ҳам шубҳасиз, унинг меҳнати эътироф этилаётгани эса ажойиб тенденция. Асосий муаммо ҳали тасдиқланмаган гипотезанинг сарлавҳаларга олиб чиқилгани ҳамда мавзуни ёритишда сусткашликка йўл қўйилганидир, зотан, тадбирга йирик нашрлар журналистларини таклиф қилинганини ҳам кўрмадим, соҳа экспертларининг фикрлари, мақолалари берилганини ҳам кузатмадим – ҳаммаёқда умумий гаплар такрорланди холос.

    Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.

    27.08.2019, 20:08   Изоҳ (0)   84974
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Изоҳ (0)

    Кириш
    Жавоб қолдиринг Бекор қилиш

    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Сизнинг муаммоингиз ечими


    AVO bank алоқа маркази: инновациялар ва янги хизмат даражаси 


    Тошкентда CRYPTO О₂ форуми бўлиб ўтди: Технология, финтеч ва тартиб‑қоидалар муҳокама қилинди 


    ОКМКда маҳаллий думпкарлардан фойдаланилади 


    STEM ва бизнес йўналишидаги қизлар учун TBC Bank'дан таълим грантлари — Ўзбекистонда гендер тафовутини камайтириш йўлида янги қадам


    SonetUzStyle танловида иштирок этиш учун аризалар қабули 15 августгача узайтирилди


    Авваллари хуфиёна иқтисодиётда фаолият юритган эшитиш ва гапиришда муаммоси бор инсонлар энди расмий секторга қўшилиб, Пойтахт Паркинг жамоасининг бир қисмига айланди


    ZARMED Университети: 200 та грант сизни кутмоқда


    AKFA энергия тежовчи ромлари: иқлимга мослаштирилган, қулайликни кўзлаган 


    InfinBANK ва Kwikpay: уйингизга комиссиясиз ва меҳр билан халқаро пул ўтказмалари


    Энди Ucell иловасида Yandex Music'ни тинглаш мумкин 


    BYD SEALION 7: Флагман электр SUV — шаҳар кўчаларида янги етакчи 


    Ақлли диверсификация: нима учун керак ва капитални қандай тақсимлаш лозим? 


    “Бизнесни ривожлантириш банки” БМТ Тараққиёт Дастури билан ҳамкорлик қилади


    American University оf Technologyʼда бакалаврлар учун очиқ эшиклар куни


    Қўнғироқлардан мобил интернетга: Тошкент мобил алоқадан фойдаланиш моделини қандай ўзгартирмоқда

     

    Тавсия этамиз

    Трампнинг Фаластинга нисбатан нохолис сиёсати: АҚШ ЮНЕСКО аъзолигидан нега чиқяпти?

    2 август, 18:35

    Камчаткадаги ҳодиса ягона эмас: сўнгги 120 йилда рўй берган энг кучли мегазилзилалар

    1 август, 18:20

    Трамп учун хавотирлар: АҚШ президенти таниқли шахсларга ёш қизларни сотган Жеффри Эпштейннинг мижози бўлганми?

    29 июл, 17:19

    Бир кечада оддий официантдан миллионерга айланган аёл: лотереядан ютилган 10 млн доллар машмашаси

    27 июл, 09:25
     
     
     

    Сўнгги янгиликларга ўтиш

    Қуёш фаоллиги ошди: 24 соат ичида 15 та чақнаш кузатилди

    Дунё | 2 август, 23:50

    “Ҳар қандай хатога қарши ракеталар билан жавоб қайтарамиз” — Ҳиндистон Покистонга огоҳлантириш берди

    Дунё | 2 август, 23:25

    Суперлига. “Динамо” “Навбаҳор”га қарши баҳсда ғалабани қўлдан чиқарди

    Спорт | 2 август, 23:20

    Давлат бюджетидан нафақаларга харажат қисқариб, субсидиялар кўпайтирилади

    Ўзбекистон | 2 август, 23:16

    БАА банклари Россия компанияларининг ҳисобларини оммавий равишда блоклашга киришди

    Дунё | 2 август, 22:55

    Қуроллар фақат мустақил Фаластин давлати барпо этилгандагина топширилади — ҲАМАС

    Дунё | 2 август, 22:30

    Суперлига. “Бунёдкор” “Нефтчи”дан, “Насаф” “Сўғдиёна”дан устун келди

    Спорт | 2 август, 22:21

    Ўз жонига қасд қилиш, ўзидан қониқмаслик ва кучли стресс. Ижтимоий тармоқларга бўлган қарамлик нимаси билан хавфли (фото, видео)

    Ўзбекистон | 2 август, 22:00
    Daryo About Us

    «Daryo» интернет-нашрининг (Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги (ЎзМАА, ҳозирги Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги) томонидан 13.03.2015 йил санасида 0944-сонли гувоҳнома билан оммавий ахборот воситаси сифатида рўйхатга олинган). Матнли материалларини тўлиқ кўчириш ёки қисман иқтибос келтиришга, шунингдек, фотографик, график, аудио- ва/ёки видеоматериалларидан фойдаланишга daryo.uz сайтига гиперҳавола мавжуд бўлган ва/ёки «Daryo» интернет-нашрининг муаллифлигини кўрсатувчи ёзув илова қилинган тақдирда йўл қўйилади. Чоп этиладиган баъзи маълумотлар 18 ёшга тўлмаган фойдаланувчиларга мўлжалланмаган бўлиши мумкин. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» МЧЖ, 2013–2025

    Ёш бўйича чеклов

    Хато топдингизми? Ctrl+Enter тугмаларини босинг

    • Фойдаланиш шартлари
    • Махфийлик сиёсати
    • Реклама
    Нимани қидирамиз?

    Sign In or Register

    Хуш келибсиз!

    Тизимга киринг ёки Рўйхатдан ўтинг.

    Google

    ёки Э-Почта орқали

    Изоҳ қолдиришингиз, Фойдаланиш шартлари ва Махфийлик сиёсати шартларини қабул қилганингизни англатади

    Рўйхатдан ўтинг

    Рўйхатдан ўтганмисиз? Login.

    Google

    ёки Э-Почта орқали

    Сизга парол электрон почта орқали юборилади.

    Изоҳ қолдиришингиз, Фойдаланиш шартлари ва Махфийлик сиёсати шартларини қабул қилганингизни англатади

    Матнда хато топдингизми?

    ×

    Раҳмат. Биз сизнинг хабарингизни олдик ва хатони имкон қадар тезроқ тузатамиз.