• Профилга Кириш
  • 1751972643_633.png 1751972643_245.png 1751959824_218.svg 1751959824_520.svg

  • Сўнгги янгиликлар
  • Асосий янгиликлар
  • Энг кўп ўқилган
  • Колумнистлар
O'zbekcha
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • Сўнгги янгиликлар
  • Асосий янгиликлар
  • Энг кўп ўқилган
  • Колумнистлар
    • USD12653.32
    • RUB161.89
    • EUR14822.1
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Тошкентда
      +27°C
      • Андижон
      • Қарши
      • Бухоро
      • Самарқанд
      • Фарғона
      • Сирдарё
      • Жиззах
      • Термиз
      • Наманган
      • Тошкент
      • Навоий
      • Тошкент вил
      • Нукус
      • Урганч
    • Daryo
      • Интернет-нашр
      • Таҳририят
      • Алоқа маълумотлари
      • Фойдаланиш шартлари
      • Махфийлик сиёсати
      • Янгиликлар архиви
    • Реклама
    • Ижтимоий тармоқлар
      • Instagram | Расмий
      • Instagram | Лайфстайл
      • Instagram | Спорт
      • Facebook | Расмий
      • OK | Расмий
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Рус тилида
      • YouTube | Daryo Глобал
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • Ўзбекистон
      • Бошқалар
      • Навоий
      • Тошкент вилояти
      • Сирдарё
      • Жиззах
      • Қашқадарё
      • Сурхондарё
      • Хоразм
      • Бухоро
      • Самарқанд
      • Наманган
      • Фарғона
      • Aндижон
      • Қорақалпоғистон
      • Тошкент ш.
      • Меҳридарё
      • Об-ҳаво
    • Марказий Осиё
      • Ўзбекистон (Маҳаллий)
      • Афгонистон
      • Қирғизистон
      • Қозоғистон
      • Туркманистон
      • Тожикистон
    • Дунё
    • Пул
      • Бизнес
      • Иқтисодиёт
      • Молия
      • Крипто
    • Маданият
      • Кино
      • Китоб
      • Мусиқа
      • Шоу-бизнес
    • Лайфстайл
      • Аёллар саҳифаси
        • Фарзанд
        • Гўзаллик
        • Карьера
        • Маслаҳатлар
        • Мода
        • Рецептлар
      • Технологиялар
        • Архитектура
        • Гаджетлар
        • Илм-фан
        • Коинот
        • Медиа
      • Авто
      • Қўзиқорин
      • Саёҳат
      • Саломатлик
      • Таълим
        • Абитуриент
        • Инглиз тилини ўрганамиз!
    • Спорт
      • Футбол
      • UFC
      • Бокс
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Илм-фан

    Жумбоқ биттага кўпайди: бир доимийнинг уч хил қиймати

    «Дарё» колумнисти Музаффар Қосимов коинотнинг кенгайиши билан боғлиқ бир илмий муаммо ҳақида сўз юритади.

    «Шум бола» фильмидаги бир саҳнани кўпчилик мириқиб томоша қилган:

    Бултурги китоб нусхасида тиззаларигача дейилган эди; мана бу китоб нусхасида белларигача дейилган. Ҳожи бобо, қайси бири тўғри?
    Замонавий астрофизиклар ҳам муҳим физик константа – Хаббл доимийси юзасида шунга ўхшаш ихтилофга бориб қолган.

    Фото: Google Photos

    Фото: Google Photos

    Эдвин Хаббл исмли зот коинотнинг муттасил ва мунтазам кенгаётганлигини кашф қилганига ҳам мана юз йилча бўлиб қолди. Унга кўра, коинотимиз бетўхтов кенгайишда бўлиб, буни галактикаларнинг бир-биридан катта тезлик билан узоқлашаётгани орқали пайқалади. Коинотнинг кенгайиши худди шарни пуфлашга ўхшайди. Шиширганингиз сари шар сиртидаги икки нуқта бир-биридан олислашаверади.

    Коинотнинг кенгайиш тезлиги фанда Хаббл доимийси деб номланувчи константа билан боғлаб ифодаланади. Уни, галактикаларнинг қизилга силжишига асосланган ҳолда, бизга нисбатан қанчалик тезлик билан узоқлашаётганини белгиловчи қиймат дейиш мумкин. Олис галактикаларнинг биздан қанчалик тезлик билан қочаётгани, яъни Хаббл доимийсини аниқлашнинг яна бир усули реликт нурланишни кузатишга асосланади. Гарчи астрофизикада Хаббл константаси асосан қизилга силжиш феноменига кўра аниқланса-да, реликт нурланишга асосланган метод ҳам охирги пайтда кучли далилланган усул сифатида ўзини намоён қилган. Лекин ушбу икки усул Хаббл доимийсининг қийматини аниқ бир хил рақам билан кўрсатмаётир.

    Қизилга силжишга асосланиб коинотнинг кенгайиш тезлигини аниқлаш бирмунча содда ва шу пайтгача кенг қўлланган усул. Бунинг учун, аввалига, муайян галактика яқин атрофидаги сефеидаларгача бўлган масофа аниқланади. Сефеидалар – юлдузларнинг алоҳида хусусиятли тури бўлиб, бундай юлдузнинг равшанлиги ва унгача бўлган масофа орасида қатъий боғлиқлик бўлади. Сефеидагача бўлган масофа аниқлангач, бунинг асосида ушбу сефеида жойлашган галактикагача бўлган масофа ҳам маълум бўлади. Ҳар қандай галактикада эртами кечми албатта бирор сефеида порлайди. Бундай юлдуз эса жуда улкан астрономик масофалардан ҳам кўринади. Унинг равшанлигига кўра, масофани ҳамда у жойлашган галактиканинг қизилга силжишини таққослаб, олимлар Хаббл константасини келтириб чиқаради. Ушбу усулга кўра аниқланган Хаббл доимийси ҳар бир мегапарсекка 73 километр/сонияни ташкил қилади. Бироқ сўнгги йилларда далилланган ва илмий тасдиғини топган усул – реликт нурланишга кўра аниқланган константа эса тамомила бошқа рақам – 67 километр/сония мегапарсекни тақдим қилмоқда. Кўриб турганингиздек, орадаги фарқ жуда катта; айниқса рақам коинот масштаблари ҳақида бораётганини тасаввур қилсангиз, бунинг нечоғлик улкан тафовут эканини яққол пайқайсиз.

    Айнан шу тафовут ҳозирда астрофизикларни чунонам хуноб қилган. Ҳар иккала усулнинг ҳақиқатан ҳам аниқ ва тўғри ишлаётгани тасдиқлангани ҳолда, улар нега айнан бир константа учун икки хил қиймат бераётгани таажжубланарлидир. Олимлар қаердадир, ниманидир хатолик билан ҳисобламаётганликларини қайта-қайта текшириб, барча эҳтимолий хато манбаларини истисно қилишгач, бу ҳар иккала усул аслида жуда тўғри ишлаётганини эътироф этди. Уларнинг фикрича, бу фарқ шундан даракки, биз коинотнинг кенгайиш жараёни ҳақида яна қандайдир жуда муҳим нарсани ҳали билмаймиз. Уни пайқагани эса ҳали технологияларимиз ва назарий билимларимиз ҳам етарли эмас шекилли.

    Демак, яна бирор – учинчи усулни ўйлаб топиш ва ишга солиб кўриш керак. Astrophysical Journal’га илмий мақола тақдим қилган муаллифлар гуруҳи илм-фанга айнан ўша – учинчи усулни таклиф қилган. Унга кўра, олимлар масофани аниқлашнинг янги усулидан, яъни қизил гигантларгача бўлган масофани аниқлаш методикасидан фойдаланишни ма’қул билишмоқда. Қизил гигант бу – юлдуз эволюциясининг энг сўнгги босқичларидан бири бўлиб, умри поёнига етиб бораётган юлдуз ўз ўлимига оз қолган пайтда айнан қизил гигант шаклига киради. Қизил гигантлар – жуда улкан ҳажмли, лекин, анчайин совиган қария юлдузлар бўлиб, баъзан бундай юлдузларда гелийли чақнашлар содир бўлиб туради.

    Янги усулни таклиф қилаётган муаллифларнинг фикрича, айнан шундай чақнашлар вақтидаги қизил гигант ёрқинлигини стандарт учун қабул қилиш мумкин. Яъни, унинг бизга кўринаётган равшанлигини унгача бўлган масофа билан аниқ мутаносибликда боғлаш мумкин. Бир неча қизил гигантдаги гелийли чақнашни ўлчаш орқали, унгача бўлган масофани аниқлаш ва шунинг асосида, таркибида қизил гигант мавжуд бўлган бошқа галактикаларгача бўлган масофани ҳам аниқлаш мумкин бўлади. Мақола муаллифлар гуруҳини ташкил қилувчи олимлар бундай ўлчаш ва ҳисоблашларни аллақачон бажариб кўришган ва унга ишонадиган бўлсак, Хаббл доимийсининг қиймати ҳар мегапарсекка 69,8±2 километр/сония тезик билан тўғри келмоқда. Кўриб турганингиздек, натижа на қизилга силжиш ва на реликт нурланиш асосидаги тезликка яқин эмас, балки тахминан ушбу икки усулда олинган қийматнинг ўртачасига тўғри келмоқда.

    Шундай қилиб, натижага аниқлик киритишга бел боғлаган олимлар, аксинча, яна бир умуман бошқа, учинчи бир қийматни олишган. Аввал бир константа учун икки хил қиймат бошни қотираётган бўлса, энди, калава янада чалкашди; қийматлар учта ва улардан қай бири тўғрироқ эканини яна билмаймиз. Жумбоқ биттага камайиш ўрнига, яна биттага кўпайди. Энди, уни ечиш учун яна бир бошқа (тўртинчи ва бешинчи усуллар) ва кузатувлар керак (агар, у ҳам баттар чалкашлик туғдирмаса...). Ҳозирча астрофизиклар Хаббл доимийсини энди гравитацион тўлқинлар, ёки, гравитацион линзалар ёрдамида ҳисоблаш устида иш бошлашган. Кўрамиз, балки масалага ойдинлик кириб қолар...

    20.07.2019, 16:10   Изоҳ (0)   39275
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Изоҳ (0)

    Кириш
    Жавоб қолдиринг Бекор қилиш

    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Сизнинг муаммоингиз ечими


    Чиройли давлат рақами ва 1 йиллик транспорт воситалари эгаларининг фуқаролик жавобгарлигини мажбурий суғуртасига эга HAVAL


    Тошкентда навбатдаги САГ XL гилам дўкони ўз ишини бошлади


    SonetUzStyle – ижодий контент учун Kia Sonet совға қиламиз


    Central Asian University RUR ва THE Impact Rankings 2025 халқаро рейтингларида ўз мавқеини мустаҳкамламоқда


    BI Sad’O Business лойиҳасида очиқ эшиклар куни бўлиб ўтди ва ЧИЛЛА акцияси бошланди


    Ичкаридан назар: Imzo фабрикаси қандай ишлайди?


    Бургер ва лавашдан тортиб кабоб ҳамда flat white’гача — барчаси бир жойда!  


    Имзодан Engelberg премиум ромлари ҳашаматликнинг тимсолидир


    Фарғона вилоятида мўл ҳосил: фермерлар 95 центнердан ортиқ ғалла етиштирди 


    Ўзбекистонда янгиланган HAVAL H6 расман ишга туширилди


    Kapitalbank Top Employers Institute талқини бўйича Ўзбекистоннинг энг яхши иш берувчиси мақомини яна бир бор тасдиқлади


    InfinBANK’дан VISA картаси энди Swoo Pay иловасида


    CAEx Мебел & Деcор 2025 кўргазмаси 13-15 сентябрь кунлари Тошкентда бўлиб ўтади


    riitm ақлли платформаси Ўзбекистон тингловчиларига 30 миллион трек таклиф этмоқда


    “КАФОЛАТ суғурта компанияси” АЖнинг молиявий барқарорлик рейтинги “Fitch Ratings” томонидан “Ижобий” прогнози билан “Б+” даражасида тасдиқланди

     

    Тавсия этамиз

    “Ўлим шарбати”: СССРда Сталиндан сўнг иккинчи қудратли шахс номи берилган қурол қандай пайдо бўлганди?

    6 июл, 15:23

    СССРнинг қўшни давлатга босқини тарихи: Афғонистонда ёдгорлик ўрнатилган ягона совет аскари ким эди?

    5 июл, 15:22

    “Эришиб бўлмайдиган балл белгилангани йўқ” — “Эл-юрт умиди” жамғармаси ижрочи директори

    4 июл, 22:11

    “АҚШ ўйиндан чиқмоқчи”. Украина Қўшма Штатлар ёрдамисиз қаергача бора олади?

    4 июл, 19:55
     
     
     

    Сўнгги янгиликларга ўтиш

    Латвия давлат хизматчиларининг Россия ва Беларусияга боришини тақиқлади

    Дунё | 10 июл, 00:05

    Озарбайжон ва Россия ўртасидаги можаро: нега бу икки томонлама зиддият Марказий Осиёда акс-садо бермоқда?

    Дунё | 9 июл, 23:45

    Жозе Моуриньо собиқ шогирдини “Фенербаҳче”га олиб келмоқчи

    Спорт | 9 июл, 23:30

    “Икки марта кўрган инсонимга турмушга чиққанман”. Шаҳзода Муҳаммедова оиласи, фарзандлари ва бизнеси ҳақида гапирди

    Шоу-бизнес | 9 июл, 23:25

    Тошкент 20 йилдан кейин қай кўринишда бўлади? Президентга янги режа тақдим этилди

    Ўзбекистон | 9 июл, 22:50

    The Guardian: Грок сунъий интеллекти нацистга айланди ва ўзини МехаГитлер деб атади

    Дунё | 9 июл, 22:45

    Ўзбекистонга гўшт импорти кескин кўпайди

    Ўзбекистон | 9 июл, 22:25
    Daryo About Us

    «Daryo» интернет-нашрининг (Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги (ЎзМАА, ҳозирги Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги) томонидан 13.03.2015 йил санасида 0944-сонли гувоҳнома билан оммавий ахборот воситаси сифатида рўйхатга олинган). Матнли материалларини тўлиқ кўчириш ёки қисман иқтибос келтиришга, шунингдек, фотографик, график, аудио- ва/ёки видеоматериалларидан фойдаланишга daryo.uz сайтига гиперҳавола мавжуд бўлган ва/ёки «Daryo» интернет-нашрининг муаллифлигини кўрсатувчи ёзув илова қилинган тақдирда йўл қўйилади. Чоп этиладиган баъзи маълумотлар 18 ёшга тўлмаган фойдаланувчиларга мўлжалланмаган бўлиши мумкин. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» МЧЖ, 2013–2025

    Ёш бўйича чеклов

    Хато топдингизми? Ctrl+Enter тугмаларини босинг

    • Фойдаланиш шартлари
    • Махфийлик сиёсати
    • Реклама
    Нимани қидирамиз?

    Sign In or Register

    Хуш келибсиз!

    Тизимга киринг ёки Рўйхатдан ўтинг.

    Google

    ёки Э-Почта орқали

    Изоҳ қолдиришингиз, Фойдаланиш шартлари ва Махфийлик сиёсати шартларини қабул қилганингизни англатади

    Рўйхатдан ўтинг

    Рўйхатдан ўтганмисиз? Login.

    Google

    ёки Э-Почта орқали

    Сизга парол электрон почта орқали юборилади.

    Изоҳ қолдиришингиз, Фойдаланиш шартлари ва Махфийлик сиёсати шартларини қабул қилганингизни англатади

    Матнда хато топдингизми?

    ×

    Раҳмат. Биз сизнинг хабарингизни олдик ва хатони имкон қадар тезроқ тузатамиз.