«Дарё» колумнисти Музаффар Қосимов коинотнинг кенгайиши билан боғлиқ бир илмий муаммо ҳақида сўз юритади.
«Шум бола» фильмидаги бир саҳнани кўпчилик мириқиб томоша қилган:
Бултурги китоб нусхасида тиззаларигача дейилган эди; мана бу китоб нусхасида белларигача дейилган. Ҳожи бобо, қайси бири тўғри?Замонавий астрофизиклар ҳам муҳим физик константа – Хаббл доимийси юзасида шунга ўхшаш ихтилофга бориб қолган.
Эдвин Хаббл исмли зот коинотнинг муттасил ва мунтазам кенгаётганлигини кашф қилганига ҳам мана юз йилча бўлиб қолди. Унга кўра, коинотимиз бетўхтов кенгайишда бўлиб, буни галактикаларнинг бир-биридан катта тезлик билан узоқлашаётгани орқали пайқалади. Коинотнинг кенгайиши худди шарни пуфлашга ўхшайди. Шиширганингиз сари шар сиртидаги икки нуқта бир-биридан олислашаверади.
Коинотнинг кенгайиш тезлиги фанда Хаббл доимийси деб номланувчи константа билан боғлаб ифодаланади. Уни, галактикаларнинг қизилга силжишига асосланган ҳолда, бизга нисбатан қанчалик тезлик билан узоқлашаётганини белгиловчи қиймат дейиш мумкин. Олис галактикаларнинг биздан қанчалик тезлик билан қочаётгани, яъни Хаббл доимийсини аниқлашнинг яна бир усули реликт нурланишни кузатишга асосланади. Гарчи астрофизикада Хаббл константаси асосан қизилга силжиш феноменига кўра аниқланса-да, реликт нурланишга асосланган метод ҳам охирги пайтда кучли далилланган усул сифатида ўзини намоён қилган. Лекин ушбу икки усул Хаббл доимийсининг қийматини аниқ бир хил рақам билан кўрсатмаётир.
Қизилга силжишга асосланиб коинотнинг кенгайиш тезлигини аниқлаш бирмунча содда ва шу пайтгача кенг қўлланган усул. Бунинг учун, аввалига, муайян галактика яқин атрофидаги сефеидаларгача бўлган масофа аниқланади. Сефеидалар – юлдузларнинг алоҳида хусусиятли тури бўлиб, бундай юлдузнинг равшанлиги ва унгача бўлган масофа орасида қатъий боғлиқлик бўлади. Сефеидагача бўлган масофа аниқлангач, бунинг асосида ушбу сефеида жойлашган галактикагача бўлган масофа ҳам маълум бўлади. Ҳар қандай галактикада эртами кечми албатта бирор сефеида порлайди. Бундай юлдуз эса жуда улкан астрономик масофалардан ҳам кўринади. Унинг равшанлигига кўра, масофани ҳамда у жойлашган галактиканинг қизилга силжишини таққослаб, олимлар Хаббл константасини келтириб чиқаради. Ушбу усулга кўра аниқланган Хаббл доимийси ҳар бир мегапарсекка 73 километр/сонияни ташкил қилади. Бироқ сўнгги йилларда далилланган ва илмий тасдиғини топган усул – реликт нурланишга кўра аниқланган константа эса тамомила бошқа рақам – 67 километр/сония мегапарсекни тақдим қилмоқда. Кўриб турганингиздек, орадаги фарқ жуда катта; айниқса рақам коинот масштаблари ҳақида бораётганини тасаввур қилсангиз, бунинг нечоғлик улкан тафовут эканини яққол пайқайсиз.
Айнан шу тафовут ҳозирда астрофизикларни чунонам хуноб қилган. Ҳар иккала усулнинг ҳақиқатан ҳам аниқ ва тўғри ишлаётгани тасдиқлангани ҳолда, улар нега айнан бир константа учун икки хил қиймат бераётгани таажжубланарлидир. Олимлар қаердадир, ниманидир хатолик билан ҳисобламаётганликларини қайта-қайта текшириб, барча эҳтимолий хато манбаларини истисно қилишгач, бу ҳар иккала усул аслида жуда тўғри ишлаётганини эътироф этди. Уларнинг фикрича, бу фарқ шундан даракки, биз коинотнинг кенгайиш жараёни ҳақида яна қандайдир жуда муҳим нарсани ҳали билмаймиз. Уни пайқагани эса ҳали технологияларимиз ва назарий билимларимиз ҳам етарли эмас шекилли.
Демак, яна бирор – учинчи усулни ўйлаб топиш ва ишга солиб кўриш керак. Astrophysical Journal’га илмий мақола тақдим қилган муаллифлар гуруҳи илм-фанга айнан ўша – учинчи усулни таклиф қилган. Унга кўра, олимлар масофани аниқлашнинг янги усулидан, яъни қизил гигантларгача бўлган масофани аниқлаш методикасидан фойдаланишни ма’қул билишмоқда. Қизил гигант бу – юлдуз эволюциясининг энг сўнгги босқичларидан бири бўлиб, умри поёнига етиб бораётган юлдуз ўз ўлимига оз қолган пайтда айнан қизил гигант шаклига киради. Қизил гигантлар – жуда улкан ҳажмли, лекин, анчайин совиган қария юлдузлар бўлиб, баъзан бундай юлдузларда гелийли чақнашлар содир бўлиб туради.
Янги усулни таклиф қилаётган муаллифларнинг фикрича, айнан шундай чақнашлар вақтидаги қизил гигант ёрқинлигини стандарт учун қабул қилиш мумкин. Яъни, унинг бизга кўринаётган равшанлигини унгача бўлган масофа билан аниқ мутаносибликда боғлаш мумкин. Бир неча қизил гигантдаги гелийли чақнашни ўлчаш орқали, унгача бўлган масофани аниқлаш ва шунинг асосида, таркибида қизил гигант мавжуд бўлган бошқа галактикаларгача бўлган масофани ҳам аниқлаш мумкин бўлади. Мақола муаллифлар гуруҳини ташкил қилувчи олимлар бундай ўлчаш ва ҳисоблашларни аллақачон бажариб кўришган ва унга ишонадиган бўлсак, Хаббл доимийсининг қиймати ҳар мегапарсекка 69,8±2 километр/сония тезик билан тўғри келмоқда. Кўриб турганингиздек, натижа на қизилга силжиш ва на реликт нурланиш асосидаги тезликка яқин эмас, балки тахминан ушбу икки усулда олинган қийматнинг ўртачасига тўғри келмоқда.
Шундай қилиб, натижага аниқлик киритишга бел боғлаган олимлар, аксинча, яна бир умуман бошқа, учинчи бир қийматни олишган. Аввал бир константа учун икки хил қиймат бошни қотираётган бўлса, энди, калава янада чалкашди; қийматлар учта ва улардан қай бири тўғрироқ эканини яна билмаймиз. Жумбоқ биттага камайиш ўрнига, яна биттага кўпайди. Энди, уни ечиш учун яна бир бошқа (тўртинчи ва бешинчи усуллар) ва кузатувлар керак (агар, у ҳам баттар чалкашлик туғдирмаса...). Ҳозирча астрофизиклар Хаббл доимийсини энди гравитацион тўлқинлар, ёки, гравитацион линзалар ёрдамида ҳисоблаш устида иш бошлашган. Кўрамиз, балки масалага ойдинлик кириб қолар...
Изоҳ (0)