«Дарё» колумнисти Евгений Скляревский «ўлмас мавзу» – мактаб формаси атрофидаги баҳсларга ўз муносабатини билдиради.
Май июнь ойларида мактаб формаси мавзуси яна қалқиб чиқди ва ижтимоий тармоқларда навбатдаги маротаба турли мунозаралар тўлқинини ҳосил қилди. Эслатиб ўтамиз, 2017 йил августида мактаб ўқувчилари учун ягона форма жорий этиш таклифи билан Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев чиқиш қилган эди. У мактаб ўқувчилари бир-бирига устидаги кийим-бошдан келиб чиқиб муносабатда бўлаётганини ва натижада турли можаролар юзага келаётганини қайд қилиб, бундай ҳолга йўл қўйиб бўлмаслигини таъкидлаган эди. Орадан бир йил ўтиб, Вазирлар Маҳкамаси 2019 йилда эътиборан ягона мактаб формаси жорий қилиниши ҳақидаги қарорни тасдиқлади. Шундан сўнг Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги директори муовини Саида Мирзиёева томонидан мактабларда ягона форма жорий этишдан аввал зарурий шарт-шароит яратиш кераклиги борасида фикр билдирилди. Халқ таълими вазирлигининг бунга муносабати ҳали мавҳум; қарорни ҳеч ким бекор қилганича йўқ, шунга кўра, бу йилдан эътиборан мактабларда ягона форма бўладими-йўқми – тахмин қилиш мумкин холос. Аслида, фикримизча, аввал ишни мактабларнинг ўзидан бошлаш керак эди: харид механизмларини синаб олиш, форманинг қанчалик яхши ва қулай эканини баҳолаш ва шундан кейин, қўлга киритилган тажриба асосида навбатдаги қадамларни ташлаш мумкин эди.
Мактаб формаси мавзуси ижтимоий тармоқларда кенг муҳокама қилинмоқда.
Биринчидан, бу унинг жорий этилиши оиласида мактаб ўқувчиси бўлган ҳар бир хонадонга тааллуқли масаладир.
Иккинчидан, бу масала ҳамма учун тушунарли бўлган мавзу бўлиб, бу ҳақда ҳамма ўз қарашига эга ва, масалан, ҚҚС сингари, мавзулардан фақрли ўлароқ, мактаб формаси ҳақида бирор ақлли гап айтиш учун махсус иқтисодий таълим кўрган бўлиш шарт эмас.
Учинчидан, мавзу нисбатан қулай ва хавфсиз; у орқали қўрқмасдан нечоғлик муросасиз қатъиятга эгалигини кўрсатиб қўйиш мумкин. Ҳазил. Қисман ҳазил.
Ва, тўртинчидан, мактаб формаси борасидаги баҳслар, қолган бошқа баҳслар сингари, радикал, либерал ва жиддий консерватив қарашлар спектрида, жамиятнинг табақаланганлигини кўрсатиб қўймоқда.
Бизнинг мактаблар кўп нарсани совет мактабларидан мерос қилиб олган ва у ҳам ўз навбатида форма талаби ниҳоятда қатъий бўлган инқилобдан аввалги гимназиялар тизимидан шаклланган эди. 1918 йилда большевиклар янги дунё идеалларига мос бўлмаган унсур сифатида талқин қилиб, мактаб формасини бекор қилишган. Бироқ орадан 30 йил ўтиб, уни яна ўзлари қайта жорий қилди ва бўлиб ҳам форма ўша – инқилобдан олдинги гимназиялар намунаси бўйича тикланди.
Мен унинг энг охирги йилига гувоҳ бўлганман. Биринчи синфда, олди мис тўқали қалин камар билан боғланадиган тўқ-кулранг гимнастёркада мактабга қатнаганман. Мис тугмалар ғашимга тегарди, лекин камар билан қарсиллатса ва урса бўларди. Шунингдек, худди ҳарбийларнинг бош кийимига ўхшаш соябони бор қалпоқ бўларди.
Иккинчи синфга эса (1946 йил) гимнастёрка ва камарни бекор қилишди ва оддий пиджак ва қалпоқлар жорий қилинди. Қизлар учун эса аввалги шаклдаги форма – қишда жигарранг ва ёзда мовий рангли кўйлаклар устидан тақиладиган қора ва байрамона оқ фартуклар қолдирилди. Шу ҳолатда айрим кичик ўзгаришлар билан форма 90-йилларгача етиб келди.
Нолинчи йилларда ҳам умумий мактаб формаси жорий этишга бўлган бир неча уринишларни эслаш мумкин. Ўшанда ҳам бу кенг муҳокама бўлган эди. Қайсидир мактаб ва коллежларнинг ўзлари форма жорий этди, лекин бу асосан ташқи кўринишга бўлган умумий талаблардан иборат бўлган.
Қизиғи шундаки, формани жорий қилишни маъқулловчи ҳар бир «ҳа» деган фикрга қарши уни инкор этувчи, ундан кам далилланмаган «йўқ» деган фикр мавжуд.
Мактаб формасини жорий этишдан энг асосий муддао – башанг кийинган синфдошлари кўриб камбағал оила фарзандларининг ўксинмаслиги, шунга ўқувчиларнинг барчасини кийим-бош масаласида бир хил қилиб қўйиш мақсад қилинган. Тарафдорларнинг фикрича, бу нарса синфдаги вазиятни юмшатади ва келишмовчиликларнинг олдини олади ҳамда дарс пайтида чалғимасликка, «кимнинг дадаси бойроқ» қабилида мусобақалашмасликка омил бўлади.
Қаршиларнинг фикрича эса, табақаланиш аллақачон мавжуд ва уни форма билан яширишнинг иложи йўқ. Чунки, масалан, кимнидир шахсий ҳайдовчи қиммат хорижий машинада элтиб қўяди, кимдир эса оғир сумка билан пиёда қатнайди; кимдадир қимматбаҳо мобил телефон, сайр-саёҳатлар ва вақтичоғлик қилиш имкони мавжуд, бошқаларда эса йўқ. Устига-устак, оддий мактаблар қаторида яна хусусий мактаблар ҳам мавжуд ва бунда ҳар қандай форма билан ҳам тенгликни таъминлаб бўлмайди. Ота-оналар ва ўқитувчиларнинг вазифаси эса болаларга турли вазиятларга муносиб баҳо бера олиш ва биринчи ўринга кийим нархини эмас, балки инсоний фазилатларни қўйишни ўргатишдир.
Форманинг асосий вазифаларидан бири – ҳамма тенг кўрсатиш, индивидуалликни баробарлаштириш. Болалар учун эса кийимда, турмакда ва буюмлар воситасида ўз индивидуаллигини кўрсатиш муҳим. Педагоглар ва ота-оналар одатда мактабда индивидуалликнинг намоён бўлишига қарши бўлади. Улар қай даражада ҳақ? Келажакда ушбу «баробарлаштириш» қандай акс-садо беради? Айрим мамлакатларда, аксинча, индивидуаллик ва ностандарт фикрлаш рағбатлантиради. Бунга жавобан эса мактаб формасини кийиб ҳам ўз иқтидорини намоён қилишнинг йўллари кўп деган фикрлар янграйди. Бу фикрнинг давомига кўра, башарти мактаб ўқувчиси учун кийим-бош ўзини намоён қилиш ва эмоционал ҳордиқ воситаларидан бири бўлса, унда нега бу ишларни дам олиш кунлари қилавермаслик керак? дейди маъқулловчилар.
Ижобий жиҳатларидан яна бири, форма ишбилармонлик услубини ҳамда жамоа бўлиб ишлаш ҳиссини шакллантиради, таълим муассасаси ва унинг анъаналарига дахлдорлик туйғусини пайдо қилади.
Салбий жиҳатлари. Тасдиқланган форма унга амал қилинишини текширишни ҳам тақозо қилади. Бу эса пайпоқ ва юбкаларнинг узунлиги, дазмоллангани, меъёрий ва ташкилий талабларга жавоб бериши сингари масалалари юзасида кундалик текширишларга олиб келади. Эътирозлар ва дағдағалар кўпаяди. Малакали ва сифатли таълим жараёнини ташкил этишдан кўра дарсларга халақит берувчи юқоридаги каби кундалик текширишларни ташкил қилиш осонроқ; шунингдек, билим даражасини оширишдан кўра юқоридаги каби текшириш натижалари билан мақтаниш осонроқ.
Яна бир ижобий тарафи – формани сотиб олгач, энди болани мактабга қандай кийинтириш муаммосидан қутуласиз. Боз устига, 3-5 хил кундалик кийимдан кўра форма арзонроқ тушади. Бунга қарши томон айтаётган гапга кўра, форма ўзи ҳам арзон нарса эмас ва уни тўрт ёки беш комплект сотиб олиш керак бўлади. Акс ҳолда (айниқса тўполончи болакайлар учун) уни ҳар куни ювишга тўғри келади. Оддий кийим эса нафақат мактабга, балки бошқа жойларга ҳам бўлаверар эди. Қолаверса, яхши матодан тикилган сифатли форма анча қиммат бўлиши тайин. Бошқа тарафдан, уни бир марта харид қилгач, энди йил давомида мактаб кийими ҳақида бошқа бош оғритмаслик мумкин.
Биз тармоқдаги энг ошкора фикрларни келтириб ўтдик. Аслида улар кўпроқ. Facebook’да мавзуни ўзингиз кўтариб кўришингиз мумкин ва сиз бирданига, турли хил, ранг-баранг ва кутилмаган мулоҳазаларни йиғиб оласиз.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)