«Azon.uz» ахборот-таҳлилий порталида Евросиёда ислом динининг тарқалиши ҳамда Қримдаги Ўзбекхон масжиди ҳақида мақола эълон қилинди. Уни тўлиғича келтириб ўтамиз.
Мана юз йилларки, Қрим яримороли бўйлаб саёҳат қилувчи киши борки, горизонт бўйлаб жойлашган тоғ тизмаларни кўриб ҳайрати ошади. Аксарият Қора денгизни жанубий қирғоқларига етиш учун уларни айланиб ўтади. Ғарб томонда турган одамлар учун шарқий тоғ этакларига тўғри ўтиш учун йўл мавжудки, бу ерда қадим замонлардан буён шаклланиб келган унча катта бўлмаган бир манзилгоҳ бор.
XIII—XIV асрларда бу манзилгоҳ анча кенгайиб, Евросиё жанубига сезиларли таъсир кўрсатиб турган исломий шаҳар сифатида мустаҳкам илдиз отди. Бу ўша пайтда Қрим номи билан машҳур бўлган, ҳозирги Эски Қрим шаҳридир. Бугунги кунда шаҳар бўйлаб саёҳат қиладиганларнинг кўпчилиги шу яқин ўртада жойлашган XIV асрнинг тарихий иншооти – Ўзбекхон масжидига унча эътибор ҳам беришмайди.
XIII асрнинг ўзидаёқ ислом дини Қора денгизнинг шимолигача бўлган ҳудудларга ҳал қилувчи таъсир кўрсатадиган бўлди. Ўша пайтда Анадўлунинг маркази ва шимолида ҳукмронлик қилган салжуқий мусулмонлар ўз эътиборини энди Қрим томон қаратишди. 1225 йилда салжуқийлар султони Ҳусайн ад Дин Чўбон Қрим яриморолининг катта бандаргоҳи бўлмиш Судоқни эгаллади. Бу пайтда мўғуллар марказий ва ғарбий Европага силжиб бораётган эди.
Чингизхон салтанатининг ғарбий қисми унинг тўнғич ўғли Жўжига берилган, унинг ўғли Боту (1207—1255) эса отасининг улусини янада кенгайтирган эди. Унинг қўшини Қримга бостириб кириб, Судоқни 1223 ва 1239 йилларда истило қилди. Ўша даврдаги араблар ва форслар Жўжи улусини Қипчоқ хонлиги деб аташган, чунки улус фуқароларининг аксарияти қипчоқлардан бўлган. Эслатиб ўтиш жоизки, ХVII асрдан бери кўпчилик томонидан улусни таърифлаш учун қўлланиб келинадиган «Олтин Ўрда» атамаси у мавжуд бўлган даврда ҳечам ишлатилмаган.
1257 йилда хонлик Ботунинг укаси, исломни қабул қилган Беркага (1209—1266) ўтади. 1265 йили у Қрим ва Судоқни салжуқийлар султони Иззиддин Қайқобус II га топширади.
Кейинги ярим аср Қримда ислом динининг зўр бериб ёйилиши билан характерланади. Қипчоқ хонлиги билан стратегик алоқалар ўрнатган Миср мамлуклари ҳамда Марказий Осиё ва Анадўлудан чиққан турк воизларининг таъсири туфайли Қрим ислом илми ва маданияти марказига айланди.
Беркахондан кейин улус тахтига келган Мангу Темурхон 1266 йили генуяликларга Кафа (Феодосия) шаҳрида бандаргоҳ қуришга рухсат беради. Бу денгиз савдоси анча ўсган даврнинг бошланиши бўлдики, Қрим бунинг таъсирида яна ҳам тараққий топди. Ярим оролдаги дастлабки масжидлар таҳминан XIII асрнинг учинчи чорагида бино қилинган. Уларнинг айримлари бошқа ўлкалардан келган мусулмонларнинг кўмаги билан қурилган. Чунончи, қадимий бир манбага кўра, 1263 йилда Қримда бир бухоролик томонидан масжид қурилади.
Миср мамлуклари султони Малик Мансур Сайфиддин Қаловуннинг йилномасида айтилишича, 1287 йилда у «...масжидлар қуриш учун қиймати 2000 динор бўлган кўплаб турли нарсаларни Қримга юборади. Мазкур масжидга Султон Малик Мансур исми ўйиб ёзилган. Бунинг учун атайин қимматбаҳо тош юборилган». Бу масжид қаерда қурилгани маълум эмас.
XIII аср охири ва XIV аср бошларида яриморолда Ислом гуллаб-яшнашининг ёрқин исботи – Қрим билан боғлиқ илк арабча манбадир. Бу 1311 йилда Дамашқда ёзиб тугалланган, Кушайрийнинг машҳур ҳадислар тўплами «Ал жоме ас саҳиҳ» қўлёзмасидир. Олим узоқ вақт яриморолда яшайди ва ўзига Қрим тахаллусини олади. У китобининг охирги саҳифасида шундай ёзади: «Китоб Қодир Аллоҳнинг жуда заиф ва муҳтож қули Муҳаммад ибн Али ибн Абдураҳмон Ханди (туғилган жойи) Қиримий Маншаан (шажараси) қўли билан тугалланди».
Қрим – Қипчоқ хонлигидаги Қрим юртининг пойтахтига айланди. Қрим тарихидаги асосий ҳодиса 1312 йилда Ўзбекхоннинг (1312—1342) қипчоқ тахтига келиши бўлди. Улус унинг даврида ўз тараққиётининг чўққисига чиқди. Унинг пойтахти Сарой дунёдаги энг аҳолиси зич ва энг ривожланган шаҳар бўлди – шаҳар нуфуси Париж, Рим ва Амстердам аҳолисидан икки баравар кўп бўлган.
Ўзбекхон ўзининг энг яқин маслаҳатчиси, Қрим амири мусулмон Қутлуғ Темур таъсирида Исломни қабул қилган. Хон ва Қрим ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг ёрқин далили эндиликда Ўзбекхон масжиди номи билан танилган мана шу масжид ҳисобланади.
Масжид ўзида тўғри бурчакли бинони ифодалайди. Масжид пештоқи салжуқийлар услубида қурилган бўлиб, унда 714/1314 йил ҳамда Ўзбекхон ва Абдулазиз ибн Иброҳим Арбилий (эҳтимол архитектор) исмлари келган арабча ёзув бор. Уч жуфтли саккиз қирралик устун масжиднинг ички қисмини ажратиб туради. Меъморлар масжидни шундай қуришганки, иморат бу ерда кўп бўлиб турадиган шарқдан эсувчи шамоллардан ҳимояланиб турган. Ён деворлар харсангтош ва лой билан кўтарилиб, оҳак билан сувалган. Бинони қуришда ёғоч синчлардан кенг фойдаланилган. Ойналар масжидни устунларга таралиб турувчи қуёш нурлари билан тўлдириб туради. Ёруғлик ерга уч метр баландликдан таралиб туради.
Энг ажойиб таркибий қисм тош ўймакорликнинг юксак бадиий ифодаси – меҳроб ҳисобланади. Меҳробда Қуръони каримнинг 2 сураси ва 255 ояти ёзилган чирмашиб кетган арабча битиклар бугунгача сақланиб қолган.
Масжид поли даставвал (бугунгача етиб келмаган) тош плиталар билан ётқизилган. Тахминларга кўра, ёғоч шифт қачонлардир лак билан бўялган. Масжид деярли сақланиб қолган. Минорадан фақат пойдевори қолган, лекин уни янгитдан тиклаганлар.
Ўзбекхон масжиди Қрим мусулмонлари эътиқоди, уларнинг Ислом маданияти ривожидаги ўрни ҳамда Марказий ва Жанубий Евросиёнинг ўзаро диний алоқаларининг ёрқин намунаси ҳисобланади.
Изоҳ (0)