Йил якунланди ва унинг энг охирги кампанияси — обуна мавсуми ҳам. Муҳаррирларнинг бир овоздан таъкидлашича, бу йилги обуна жуда оғир кечди. Назаримда, бу табиий ҳол, чунки бугунги кун одами ўз ҳақ-ҳуқуқини яхши билади ва ўзи истамаган нарса зўр бериб тиқиштирилишига йўл қўймайди.
Обуна мавсуми бошланиши билан муҳаррирлар, мухбирлар ҳокимликларга серқатнов бўлиб қолади, ҳокимлик почтасига келаётган номаларнинг аксариятини ҳам нашрига ўнг кўз билан қараш илтимос қилинган мактублар ташкил этади. Буни кузатиш оғир, чунки ўзини тўртинчи ҳокимият санаган соҳа вакиллари ижро ҳокимиятига қуллуқ қилишга ўтади.
Назаримда, бу қанчалик ажабланарли туюлмасин, мажбурий обуна ўзбек матбуотининг энг катта душманларидан бири бўлса керак. Фикримни қуйидаги далиллар орқали асослашга ҳаракат қиламан. Мажбурий обуна:
Мажбурлашнинг ҳар қандай кўриниши каби ўзини демократик санаган жамият учун буткул ёт ҳолат. Айтайлик, кимдир ҳикоя, шеърларни ёқтиради, кимдир спорт ишқибози, яна бошқаси санъат мухлиси. Бироқ корхона-ташкилот раҳбари ҳокимбува фармойишига илова қилинган тақсимотни рўкач қилиб, ундан жой олган «исталган» нашрга обуна бўлиш масаласини кўндаланг қўяди (баъзан шуни ҳам раво кўрмай, ўрнингизга ўзи белгилаб қўя қолади).
Тақсимотга қайси газета-журналлар киради? Таомилга кўра, расмий, вилоят ва туман ҳокимликлари ҳамда тармоқ (таълим, тиббиёт ва ҳоказо) нашрлари. Бу ҳолат сизга маошидан лак, туш, бўёқ олмоқчи бўлган, бироқ чучварани хом санаган Нигора келинни эслатмаяптими?
Турган-битгани коррупциянинг уяси. Обунага қанча пул ушлаб қолиняпти, улар қайси нашрлар учун ўтказиб бериляпти, умуман, ўтказиб бериляпти-йўқми, буни деярли ҳеч ким назорат қилмайди. Агар обунага деб тўпланаётган маблағнинг ҳаммаси газета-журналларга етиб борганда, таҳририятларнинг остонаси аллақачон тилладан бўлиб кетарди.
Қип-қизил кўзбўямачилик. Ҳокимлик тақсимотида корхона-ташкилот қайси нашрга нечта обуна бўлиши аниқ-тиниқ белгилаб қўйилади. Шу боис, нима қилиб бўлса ҳам режани бажаришга уринилади ва мажлисда «катта» ҳамманинг олдида изза қилмаслиги учун сон кетидан қувилади. Яъни режага киритилган барча газета-журналларга оз-оздан — 3, нари борса 6 ойдан обуна бўлинади. Натижада нашрларнинг йил бошида ваҳима кўринган нусхалари чорак ўтмай, нари борса ярим йилдан сўнг пуфакдек дами чиқиб кетади.
Шунча ур-тўполон билан уюштирилган мажбурий обуна аксар эгаларига етиб келмайди, хусусан, вилоятларда. Газеталар ё умуман келмайди ёки ҳафталик, бир ойлиги битта қилиб ташлаб кетилади. Ачинарлиси, ота-онасидан обунага деб ҳол-жонига қўймай пул олган ўқувчи ва талабалар ҳам бу ёлғонга, яъни пули тўланган маҳсулот етказиб берилмаслигига гувоҳ бўлади.
Обуна бўлинган газета-журналлар ўз вақтида ва ўз жойига етказилиши учун масъул бўлган почта тизимининг бугунги ҳолати барчага маълум. Тизим ҳатто обуна пулларини ҳам эгаларига вақтида беролмай, таҳририятларни қийнаб юборди. Шу боис бўлса керак, айрим таҳририятлар бунинг олдини олишга жиддий киришди ва аллақачон почта хизматидан батамом воз кечди. Ўзлари обуна уюштиради, ҳисоб рақамига тўғридан-тўғри пул туширади ва ўзи обуначига етказиб беради.
Матбуотдаги рақобат, рағбат ва танқидни ўлдиради. Ҳудудлардаги мажбурий обуна тақсимотлари деярли бир хил кўринишда. Жойларда уларга маҳаллий нашрлар қўшилади ва 20-30, ошиб кетса 40-50 газета-журнални ўз ичига олади. Ўз-ўзидан, бу уларни Ўзбекистондаги қолган юзлаб нашр олдида «сийланганлар» сирасига киритади. Бу ўша нашрларда ишлайдиган муҳаррир ва мухбирлар рағбатини сўндиради, чунки ўқувчи учун ўлиб-тирилишнинг ҳожати йўқ, шундоқ ҳам обуна уюштириляпти, тиражлар таъминланяпти. Қолаверса, бирор ҳудуд ёки корхона-ташкилотни танқид қилишдан олдин минг бир ўйлаб кўрилади: эртага обуна мавсумида уларнинг қош-қовоғига қараш бор.
Матбуотни жонлантиришга хизмат қилмайди. Ҳозирги иқтисодий шароитда мажбурий обуна кераклиги, йўқса аксар газета-журналлар касод бўлиши дастак қилинади. Менга бу комадаги беморни сунъий равишда жонлантириб туришга ўхшаб туюлди. Чиндан ҳам, фақат мажбурлов эвазига яшаб турган матбуотнинг кимга кераги бор? Бунга барҳам берилса, бошида қийин бўлар, тиражлар пастлаб кетар, лекин муштарий бир кун барибир ўзига керакли нашрни топиб ўқийди. Шунда ҳам мухлиси топилмадими, демак, ё таҳририят жамоасини ўзгартириш керак ёки нашрни ёпиш керак. Ўқувчини зўрма-зўраки ушлаб туриш вақти ўтди.
Жаҳон тажрибасида, айрим собиқ совет республикаларини ҳисобга олмаса, деярли кузатилмайдиган ҳолат. Дунёда обуна матбуот дўконидан арзон бўлгани билан жозибали. Масалан, Британияда The Economist нашри дўконда 3 фунт, обуна орқали эса 1 фунт туради, яъни 3 баробар арзон. Афсус билан қайд этиш лозимки, бизда кўп нашрлар обуна ортидан кун кўради, хориждаги каби реклама ҳисобидан эмас. Шу сабабли, парадокс, баъзан обуна нархи сотувга нисбатан қиммат.
Қолаверса, хорижда обуначи турли услублар билан рағбатлантирилади. Масалан, ваучерлар, купонлар берилади. Туркияда китоблар, хусусан, энциклопедиялар тақдим этилиши одат тусига кирган. Шунинг учун айниқса катта авлод вакиллари обуна бўлишни афзал кўради.
Чет элда электрон обуна ҳам оммалашган. Айтайлик, The Guardian нашрининг босма кўриниши ҳафтасига 12, электрон версияси эса ойига 12 фунт туради. Газета-журналлар сайтларида мақолаларни фақат бошланишини ўқишингиз мумкин, давоми сизни қизиқтирса ва дўконга боришга вақтингиз бўлмаса, электрон кўринишига обуна бўлишингиз керак. Айрим нашрларнинг босма тиражидан кўра электрон обуначиси кўп.
Сарлавҳага бежиз машҳур асарга тақлидан «Ўтмишдан эртаклар» деган ном бермадик. Мажбурий обуна яқин орада мажбурловнинг бошқа кўринишлари қаторида ўтмишда қолиб кетишидан умидимиз бор. Чунки бугунги кунда сарлавҳанинг иккинчи қисмидаги саволни кўпчилик беряпти: мажбурий обуна кимга керак?
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)