Оркестрга дирижёр нима учун керак?

Кўпгина инсонлар, ҳар бир мусиқачида ноталар бор экан, уларга дирижёрдан нима наф тегиши мумкинлигини тушунмайди. Шу масалани ойдинлаштириш мақсадида Meduza россиялик журналист ва санъатшунос Алексей Муниповга бир қатор саволлар билан мурожаат қилди.

Оркестрларда дирижёр қачон пайдо бўлди?

Мусиқачиларнинг жамоа бўлиб куй ижро этиши қадимдан маълум бўлган анъанадир. Албатта, бундай оркестрларнинг расмий ва норасмий етакчилари бўлган. Қадимги Миср барелефларида қўлида таёқ тутиб мусиқачиларни бошқараётган одамларнинг тасвирлари учрайди. Қадимги Юнонистонда эса хор раҳбарлари — корифейлар темир товонли шиппаклар ёрдамида мусиқага маром бериб турган. Оркестрлар кенгайган сари (Ўрта асрларда ва Уйғониш даврида улар ҳали капелла деб аталган), оркестр ижроси амалиёти қийинлашган сари бошқарувчи шахсга бўлган зарурат ошиб бораверди — у маром бериб туриб, барча тартиб билан ўз вақтида ижрога киришишини назорат қилар эди. Илгари бу иш «баттута» деб аталган салмоқли асо ёрдамида амалга оширилган, уни ерга уриб, маром бериб турилган — бу жараён акс этган энг эски тасвирлар XV асрга оид. Бу иш анча оғир ва хавфли эди — буюк француз бастакори Жан-Батист Люлли (1632–1687) мана шундай асо учи билан оёғини жароҳатлаб олиб, қорасон туфайли оламдан ўтган.

Капеллалар билан ўз мусиқасини ижро этган бастакорлар биринчи дирижёрлар бўлди. Улар оёқ билан ер тепиши ёки, Бах сингари, қўлидаги қоғоз ўрамини силкитиши мумкин эди. Баъзан бу функцияни клавесинистлар ёки скрипкачилар бажарар, улар камонча ёрдамида ишора бериб турар эди. Дирижёрлар бир нечта бўлиши ҳам мумкин эди — операда хормейстер қўшиқчиларни, концертмейстер оркестрни бошқарарди. Дирижёр мусиқачи бўлиб, у ҳам ё соз чалар, ё куйларди. Концертмейстерлар биринчи скрипка партиясини ижро этиб, бошқа мусиқачиларга кўзлари билан ёки бош силкитиб ишора берар, баъзан ижрони тўхтатиб, камонча билан маром бериб турар эди.

Дирижёр таёқчаси қандай пайдо бўлди?

Тасодифан. Моҳиятан таёқча камонча ва ноталар ёзилган қоғознинг муқобили эди. Дирижёрлар таёқчани XIX аср бошидан қўллай бошлади ва, тавсифларга кўра, бу таёқлар бошида анча залворли бўлган. Айнан XIX аср дирижёрликнинг алоҳида касбга айланиш даври бўлди — улар оркестрлардан ажралиб чиқиб, махсус кўтармага чиқиб, ўша пайт учун энг ғалатиси, мухлисларга тескари туриб ишлайдиган бўлди. Бу ишни қилган биринчи одам ё Гектор Берлиоз, ё Рихард Вагнер бўлган — қайси бири аввалроқ экани маълум эмас. XIX асрнинг ўта мураккаблашиб кетган ва иштирокчилари сони юзлаб ижрочидан иборат бўлган симфоник оркестрларига махсус бошқарувчи шахс зарур эди — у ҳам мусиқа чалиш, ҳам бошқариш ишини бирваракайига бажара олмас эди. Дирижёр шахси, шубҳасиз, романтик анъана маҳсули эди — қўлининг бир ҳаракати билан мусиқа массаси ва тингловчилар ҳиссиётларини бошқара оладиган якка даҳо образи унга жо бўлди.

Яъни, дирижёр биринчи навбатда тўғри ритм бериб туриш учун керакми?

Камида ижрони маромга солиш, ким қачон қўшилишини кўрсатиб туриш — бу жуда муҳим. Албатта, мусиқачилар буни ўзлари ҳам кузатиб туриши, тактларни санаши ва ҳамкасбларини эшитиши мумкин, аммо бу осон эмас, катта симфоник оркестрларда мусиқачилар барча партияларни эшита олмайди. Аммо дирижёрнинг вазифалари бу билан чекланмайди: у ижронинг барча параметрларига, барчаси ягона темп ва кайфиятга эга бўлишига жавоб беради. Талқин учун ҳам у масъул — ахир битта асарни турлича ижро этиш мумкин. Тезликни ўзгартириш, урғуларни бошқача бериш, қисмларнинг кайфиятларини ҳар хил талқин қилиш, партияларга ҳар хил эътибор қаратиш мумкин. Репетицияларда дирижёр шу билан шуғулланади — мусиқачилар билан партитурани синчиклаб ўрганиб чиқади, асарнинг янграши ва умумий мазмунидан қониқмагунига қадар.

Ижро анъанаси узилиб қолганида бу янада муҳимроқ аҳамият касб этади — ХVII ва XVIII асрнинг буюк бастакорлари яратган асарлар узоқ вақт ижро этилмаган, улар ўша вақтларда қандай янграганини фақат тахмин қилишимиз мумкин, холос. Замонавий бастакор дирижёр билан бутун партитурани кўриб чиқиши, ўз асарини қандай ижро этиш борасида маслаҳат бериши мумкин (албатта, бу масалада дирижёр ижодий эркинликка эга), Венада эса Иоганн Штраус вальсларини Штрауснинг раҳбарлиги остида ижро этган мусиқачилар ҳали-ҳамон бор, лекин «Бах, Вивалди ва Люллининг асарларини қандай қилиб тўғри ижро этиш мумкин?» деган саволга аниқ жавоб йўқ. У давр ноталарида тушунтиришлар жуда кам, ноталарда кўрсатилмаган, лекин замона мусиқачиларига тушунарли бўлган кўплаб деталлар энди ҳеч қачон тикланмаса керак. Бу ҳолатда шунчаки ноталарга кўра ижро этиш мумкин эмас: барокко партитураси дешифровкаси муаммоси мураккаб мусиқашунослик детективига тенгдир. Яқинда қазо қилган дирижёр Николас Арнонкурнинг китобини ўқисангиз, бир нарсага амин бўласиз: тегишли даврнинг барча манбаларини ўрганиб чиқиш, шу асосда, ноталардан фойдаланган ҳолда, асар руҳини тиклаш лозим.

Битта асарнинг қандай янграши дирижёрнинг шахсига боғлиқми?

Айнан. Икки дирижёр битта симфонияни ўхшаш ҳам, бошқача ҳам ижро этиши мумкин. Мана бунинг яққол мисоли. Бахнинг битта асари Карл Рихтер

ва Николас Арнонкур дирижёрлиги остида.

Дирижёрлар ҳар доим қаттиққўл бўлиши шартми?

Шарт эмас. Лекин уларнинг иши оғир ва масъулиятли, қатъият ва босим ўтказа олиш қобилияти талаб этилади. Дирижёр ва оркестр муносабатида ҳоким ва омма муносабатлари ташбеҳини кўришимиз мумкин (Феллинининг «Оркестр репетицияси» картинаси мана шу ташбеҳ асосига қурилган). ХХ асрда кўп дирижёрлар ўз оркестрлари бошқарувида диктат, босим ўтказиш ва қўрқув муҳитини яратиш ҳавасидан қоча олмади. Асрнинг буюк дирижёрлари — Герберт фон Караян, Вильгельм Фуртвенглер, Артуро Тосканини билан ишлаган мусиқачилар уларни қўрқув билан эсга олади. Тосканинининг ғазабга миниб, қутуриб кетиши акс этган аудиоёзув сақланиб қолган. У бундай ҳолатга мунтазам равишда тушиб турган. Аммо бекам-кўст тарбия кўрган дирижёрлар ҳам нигоҳи билан мусиқачини йўқ қилиб юборар эди.

Дирижёрлар қачон юлдузга айланди?

ХХ аср бошига келиб дирижёрлар чинакам поп-юлдузларга айланди, улар гастроль сафарлари уюштирар ва катта миқдорда гонорар олар эди. Самолёт алоқаларининг ривожланиши ушбу жараён шиддатини ошириб юборди: энди дирижёр репетициядан репетицияга учиб, бир неча оркестрни бирваракайига бошқариши мумкин эди. Валерий Гергиевни олайлик: у бир кун ичида турли мамлакатлардаги иккита концертга бошчилик қилишга қодир.

Оркестр гапга қулоқ солиши учун қўлларни қаттиқ силкитиш шартми?

Йўқ. Бу дирижёр психофизиологияси масаласидир. У босиқ бўлиши ёки пюпитр ортида туриб рақс тушиши мумкин — икки вариант ҳам яхши ижро кафолати бўла олмайди.

Дирижёрсиз оркестрлар ҳам бўладими?

Бунинг ёрқин намунаси — собиқ Иттифоқда 1922 йилдан 1932 йилгача мавжуд бўлган Персимфанс оркестри. У юқори малакали мусиқачилардан таркиб топган бўлиб, дирижёрсиз ишлаш вазифасини ўз олдига қўйган — барча қарорлар жамоа бўлиб қабул қилинган, мусиқачилар эса, бир-бирини эшитиш ва кўриш учун томошабинларга қараб эмас, тўгарак бўлиб ўтирган. Бошида одатдагидан кўпроқ репетиция қилиш керак бўлди, лекин кейин тизим ишга тушди. Ижро сифатига зарар етмади — Персимфанс обрў қозонди, хусусан, Сергей Прокофьевдан кўп мақтовлар эшитди. Аммо, нима бўлганда ҳам, унинг тарихи бир экзотик мисол бўлиб қолди. 2008 йилда мусиқачи Пётр Айду Персимфанс ишини қайтадан бошлади, эндиликда дирижёрсиз оркестр ижросидан барча баҳраманд бўлиши мумкин.