Samarqand, ayniqsa Registon — O‘zbekistonning tashrif qog‘ozi hisoblanadi. Registonning uchta binosi orasida Sherdor madrasasi o‘zining peshtoqidagi qanotli sherlar va inson yuzli quyoshning g‘alati tasvirlari bilan alohida ajralib turadi. Bu tasvirlar qanday paydo bo‘lgan? Nima uchun Sherdor qurilishi biz bilgan Registonning asosini qo‘ygan? Samarqandning yo‘qotilgan shuhratini qaytargan odam kim edi?
Temuriylarning eng ulug‘vor inshooti
Bizga tanish bo‘lgan uch madrasali Registon ansambli bir zumda paydo bo‘lmagan. Dastlab XV asrda Ulug‘bek madrasasi qurilgan bo‘lib, u musulmon Sharqining eng muhim o‘quv maskani va me’morchilik san’ati durdonasiga aylangan.
XVI asrda poytaxt Buxoroga ko‘chirilgach, Samarqand o‘zining avvalgi mavqeyini yo‘qotdi. XVII asrda Buxoro hukmdorlarining Samarqanddagi noibi Bahodir Yalangto‘sh bu vaziyatni o‘zgartirishga ahd qildi.
Bahodir Yalangto‘shning yangi Registoni
Yalangto‘shbiy Bahodir iste’dodli sarkarda va mohir siyosatchi edi. Uni xalq orasida Yalangto‘sh deb atashardi — bu “ko‘kragi ochiq” degan ma’noni anglatadi, chunki rivoyatlarga ko‘ra, u jang maydonida sovutsiz, yalang‘och ko‘krak bilan jang qilardi.
Yalangto‘sh Samarqanddagi keng ko‘lamli qurilishlar uchun bosib olingan hududlardan boylik va resurslarni olib kelgan. Uning davrida Sherdor madrasasi barpo etildi va Tillakori qurilishi boshlandi. Shunday qilib, bizga tanish bo‘lgan Registon shakllandi.
“Sherlari bor”
Yalangto‘sh 1619-yilda yangi Sherdor madrasasi binosini qurdirishni buyuradi. Bu bino uslubi jihatidan Ulug‘bek madrasasiga o‘xshash edi. Shunday qilib, u o‘tmishdagi buyuk hukmdorlar bilan vorislikni ta’kidlaydi va shaharga madaniy hamda ilmiy markaz maqomini qaytaradi.
Madrasa, haqiqatan ham, me’morchiligining ulug‘vorligi va bezaklarining go‘zalligi bilan hayratga solardi. Eng yorqin jihati - peshtoqdagi afsonaviy qanotli sherlar va inson yuzli quyosh tasviri edi. Ushbu mozaikalar binoga zamonaviy nom berdi: Sherdor forscha “sherlari bor” degan ma’noni anglatadi.
Islom davri me’moriy bezaklarida yuzli tasvirlar mintaqamiz uchun kamyob bo‘lsa-da, Movarounnahrning madaniyatiga ham ta’sir ko‘rsatgan fors an’analarida uchraydi.
Sherlarning yaratilish tarixi 2024-yilda suratga olingan “Samarqand amiri. Bahodir Yalangto‘sh” filmida ta’sirli tarzda ko‘rsatilgan. Syujetga ko‘ra, amirning dushmanlari “peshtoqdagi kulib turgan quyosh tasviri islom me’yorlariga zid va majusiy o‘tmishni eslatadi” deb fitna uyushtirib, olomonni isyonga undaydilar.
Mualliflar Yalangto‘shning o‘g‘li Boybekni sherlar tasvirini o‘ylab topgan bosh rassom qilib, voqeani badiiy jihatdan bezashgan. Bu g‘oyaning asl muallifi kim ekanligi noma’lum. Bizgacha faqat bosh me’mor Abduljabbor va bezak ustasi Muhammad Abbosning nomlari yetib kelgan.
“Qanotli sher va Quyosh” tasviri Amir Temur saltanatida keng tarqalgan edi. Bu qadimgi turkiy ramz dastlab astrologik ma’noga ega bo‘lib, keyinchalik qudrat va oliy hokimiyatni ifodalovchi timsolga aylangan. Mazkur tasvir XII asrdagi Saljuqiylar davlati (hozirgi Eron) tangalarida uchraydi va Temur uni o‘sha yerdan o‘zlashtirgan.
Bundan tashqari, Samarqandning asos solinishi haqida bir rivoyat mavjud. Unga ko‘ra, Zarafshon tog‘laridan tushgan qoplon kelajakdagi shahar devorlarini aylanib chiqib, qurilishga xayrixohlik bildirgan. O‘shandan buyon samarqandliklar bars deb atala boshlangan va bu hayvon gerblarida aks ettirilgan. Ehtimol, aynan shu rivoyat tufayli Eronning "Arslon va Quyosh" ramzi Samarqandda shu qadar chuqur ildiz otgandir.
XX asr boshlariga kelib, peshtoqdagi mozaika deyarli saqlanib qolmagan, madrasa esa yarim vayron holatga tushgan edi. Mozaika 1962-1967-yillarda qayta tiklandi va natijada Sherdorning g‘aroyib qanotli sherlari Samarqandning muhim ramziga aylandi. Bu ramz shahar va mamlakatning betakror hamda boy tarixini o‘zida mujassam etdi.
Izoh (0)