Taxtiqoracha jangi — arab xalifaligining mag‘lubiyatga teng g‘alabasi
Hozirgi kunda Samarqand va Qashqadaryo viloyatlarini bog‘lab turuvchi dovon – Taxtiqoracha dovoni deb ataladi. Bu nom haqida tarixchi O.Bo‘riyev o‘zining “Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo tarixiy geografiyasi” asarida quyidagi ma’lumotlarni keltirgan: “Bu nomli bog‘ ikkita joyda tilga olinadi.
Birinchisi – Sheroz atrofida, Amir Temur uch yillik yurishi paytida 1397-yil dekabrda Fors mamlakatining poytaxti Sherozga yetib boradi va shahar tashqarisidagi Taxti Qoracha degan joyda to‘xtaydi. Ikkinchisi – Samarqanddan Keshga boradigan yo‘ldagi tog‘ yon bag‘rida Amir Temur bir bog‘ yaratishni va bog‘ ichidagi baland joyga bir ko‘shk qurishni buyuradi. Taxti Qoracha bog‘idan dovongacha oraliqda Qutlug‘ Yurt degan aholi maskani ham bo‘lgan. Bu ma’lumotlar Sharofiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarida keltirilgan. Ibn Arabshoh ham bu bog‘ni eslatib o‘tgan “[Amir Temur] Samarqand bilan Kesh o‘rtasida bir bo‘ston barpo etib, unda bir qasr qurdirdi va uni Taxti Qoracha deb atadi.
Xuddi shu dovonda 731/732-yilning iyul oyida Arab xalifaligi va Turk xoqonligining mahalliy hokimliklar bilan birlashgan qo‘shinlari o‘rtasida uch kunlik shiddatli jang bo‘lib o‘tgan. Bu jang haqida ilk ma’lumotlardan biri Tabariyning “Payg‘ambarlar va hukmdorlar tarixi” asarida bayon etilgan. VIII asr boshlarida hozirgi O‘zbekistonning katta qismi Xalifalik tasarrufiga kirgan edi. 731/732-yilda Turk xoqonligi Samarqandga hujum qilib shaharni xalifalik tasarrufidan chiqarib olmoqchi bo‘ladi. O‘sha vaqtda xalifalik tomonidan Samarqandni boshqarish uchun qo‘yilgan Savra ibn Xurr bu jangda g‘alaba qozonishga ko‘zi yetmasdan, Xuroson noibi Junayd ibn Abdurahmonga murojaat qilib, turklarga qarshi jangda undan harbiy ko‘mak so‘raydi. Junayd ibn Abdurahmonning ko‘plab maslahatchilari Amudaryoning narigi tarafiga o‘tish uchun kamida 50 ming kishilik qo‘shin bo‘lishi kerakligini va bu taklifga rozi bo‘lmaslikni maslahat beradilar.
Biroq, Xuroson noibi Samarqandga yurish qilishga qaror qilib, Savra ibn Xurrga ko‘mak berishga rozi bo‘ladi. Xuroson noibi qo‘shinlari Samarqandga aynan Taxtiqoracha dovoni orqali yurish qiladilar. Keshda xalifalik qo‘shinlari, Samarqandda Turklar va mahalliy hokimliklarning (Sug‘d, Farg‘ona, Shosh) birlashgan qo‘shinlari turar edi. O‘rtada Taxtiqoracha dovoni. 731/732-yilning iyul oyida uch kunlik shiddatli jang boshlanadi. Asosiy janglar aynan Taxtiqoracha dovonida bo‘ladi. Dastlab xalifalik qo‘shinlarining otliq askarlari jangga kiradi va ulkan yo‘qotishga uchraydi. So‘ngra piyoda holda jang qilishadi. Har ikkala taraf ham katta yo‘qotishlarga uchraydilar. Britaniyalik tarixchi Nigel Kennedi bu jang haqida fikr bildirib: “Xalifalik qo‘shinlari bu mintaqada hali bunchalik qattiq qarshilikka duch kelmaganlar” deb yozadi.
Urushning dastlabki bosqichida xalifalik qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchray boshlaydi. Shunda, Junayd ibn Abdurahmon o‘z qo‘shini tarkibida jang qilayotganlar askarlarga ozodlik va’da qilib, ularni chekinmaslikka da’vat qiladi. Xuroson noibi jang taqdirini o‘z tomoniga og‘dirish uchun Samarqand amiri Savra ibn Xurrni ham o‘z qo‘shini bilan kelib jangda ishtirok etishini buyuradi. Savra ibn Xurr 12 000 kishilik qo‘shin bilan Samarqand tarafdan hujum qiladi. Ular yo‘lda turklarning qo‘shiniga duch kelishadi. Ikki taraf o‘rtasida murosasiz jang bo‘ladi va Samarqand amiri Savra ibn Xurr bu jangda halok bo‘ladi. Biroq har ikki tarafdan qurshovda qolgan turklar qo‘shini ham katta yo‘qotishlarga uchraydi. Junayd ibn Abdurahmon esa vaziyatdan foydalanib, qarshi hujumga o‘tadi va qiyinchilik bilan bo‘lsa-da uch kundan so‘ng Samarqandga yetib boradi.
To‘qnashuv yakunida xalifalik qo‘shinlari g‘alaba qozongan bo‘lsa-da, ulkan yo‘qotishlarga uchraydilar va ancha zaiflashib qoladilar. Taxminlarga ko‘ra, bu jangda xalifalik 20 mingdan 30 minggacha askarlarini yo‘qotgan. Ko‘plab tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, aynan shu jangdan so‘ng, Ummaviylarga Amudaryoning narigi tarafidagi hududlar ustidan nazorat qilish ancha og‘irlashgan. Faqatgina, Chag‘aniyon, Kesh va Buxoro hududlari ularning nazoratida bo‘lgan. Bu holat Turk xoqonligi hukmdori Sulukning vafotigacha davom etdi. Xurosonga Nasr ibn Sayyor noib qilib tayinlanmaguncha, xalifalik Amudaryoning narigi tarafidagi hududlar (Movaraunnahr) ustidan to‘liq nazorat o‘rnata olmaganlar.
Amerikalik olim Yahyo Xolid Blinkenship ham bu jang xalifalik uchun juda qimmatga tushganligini va Amudaryoning narigi tarafidagi boshqa hududlarda ham xalifalikka qarshi harakatlar avj olib ketganligini bayon qilgan. Xuroson noibiga esa mintaqadagi vaziyatni o‘z nazoratida saqlab qolish uchun xalifalik markazidan qo‘shimcha harbiy qismlar yuborilgan. Aynan Taxtiqoracha jangi mintaqaning keyingi tarixida muhim rol o‘ynagan. Umumiy yo‘qotishlarni hisobga oladigan bo‘lsak, Arab xalifaligi uchun bu jangdagi g‘alaba - mag‘lubiyatga teng bo‘lgan.
Ulug‘bek Olimov, kichik ilmiy xodim
