O‘zbekiston g‘alla islohoti: avval vaziyat qanday edi, hozir nima o‘zgardi va xorijlik ekspertlar bu haqda qanday fikrda?
1-iyundan boshlab O‘zbekistonda g‘alla erkinlashtirildi. Endi davlat g‘allani bozor narxida sotib oladi, fermerlar esa uni birjada sotishi mumkin.
Avval vaziyat qanday edi?
O‘zbekistonda g‘alla uzoq yillar davomida davlat tomonidan qattiq tartibga solinib kelgan.
Bu rejali iqtisodiyotdan qolgan meros natijasida O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga to‘g‘ri kelmaydigan rejali ishlab chiqarish va sun‘iy narxlar bo‘lgan. Bunday yondashuv tufayli ishlab chiqaruvchilar zarar ko‘rar edi — fermerlar va boshqalar g‘allani bozor narxidan arzonroq sotishga majbur bo‘lgan.
Subsidiyalar, avans to‘lovlari va davlat tomonidan boshqa qo‘llab-quvvatlovlarga qaramasdan, g‘alla ishlab chiqarishni ko‘paytirish, bu sohaga sarmoya kiritish va uni rivojlantirish uchun hech qanday rag‘bat yo‘q edi.
Eski tizimning boshqa kamchiliklari:
- sun‘iy xarid narxlarining belgilanishi bug‘doy yetishtiruvchi fermerlarining zarar ko‘rishga olib kelardi;
- import qilingan va mahalliy un narxlari o‘rtasidagi katta farq korrupsiyaga olib kelardi;
- arzon undan tayyorlangan qolipli non (“buxanka”) qo‘y va mol uchun sotib olish ko‘payib ketgan edi;
- arzon narxlardagi un va non aholiga to‘liq yetib bormagan edi. Ko‘plab tadbirkorlar davlat unining bir qismini bozorda qimmat narxda sotishga o‘tgan edi.
Bularning barchasi g‘alla bilan o‘zini o‘zi ta’minlashga, qishloq xo‘jaligi va butun O‘zbekiston iqtisodiyotining rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatardi.
Nima o‘zgara boshladi?
G‘allani erkinlashtirish jarayoni bir necha yil avval boshlangan.
2019-yilda O‘zbekistonda un narxini tartibga solish to‘xtatildi. 2020-yilda davlat buyurtmasini, 2021-yilda esa g‘alla va davlat xaridlari uchun sun‘iy narxlarini bekor qilish to‘g‘risida qaror qabul qilingan edi. Biroq, pandemiya sabab bu rejalar keyinga qoldirilishga to‘g‘ri keldi.
2022-yilda esa dunyodagi vaziyat tufayli (Ukrainadagi urush va boshqa voqealar g‘alla narxi keskin oshib ketdi) bozorni erkinlashtirish jarayonini oxirigacha etkazishga qaror qilindi.
Yangi tizimning afzalliklari:
- ilgari davlat mablag‘lari hisobidan sotib olingan bug‘doydan un faqat “O‘zdonmahsulot” korxonalari tomonidan ishlab chiqarilar edi. Endi don birja orqali barcha un ishlab chiqaruvchilarga sotiladi;
- g‘alla narxining sun’iy ravishda pastligi yetishtiruvchilarning moliyaviy imkoniyatlarini cheklab qo‘ydi va ularning hosildorlikni oshirish ustida ishlashlariga to‘sqinlik qildi. Endi yaqin besh yilda mamlakatda g‘alla yetishtirish sezilarli darajada oshadi, import esa sezilarli darajada kamayadi.
- birinchi bosqichda davlat bug‘doyni eng kam xarid narxi 3 million so‘mdan, iyul-avgust oylarida esa birjadagi o‘rtacha narxdan kelib chiqqan holda sotib oladi. Bu fermerlar va boshqa ishlab chiqaruvchilarning daromadini oshiradi.
Respublika bo‘yicha 40 mingga yaqin xo‘jalik g‘alla yetishtirish bilan shug‘ullanadi. Har bir fermer xo‘jaligida o‘rtacha 10 ta ishchi mehnat qilsa, fermerlarning oilasi bilan qo‘shib hisoblaganda 440 mingga yaqin oilaning yoki har oilada o‘rtacha 5 kishidan hisoblaganda 2,2 mln aholining moddiy manfaatdorligi oshadi.
Un ishlab chiqaruvchi barcha korxonalar bug‘doyni birjada sotib oladi va ishlab chiqarilgan un mahsulotini birjada sotadi.
Ishlab chiqaruvchilar soni yetarli darajada ko‘pligi sababli ushbu sohada raqobat muhiti shakllangan bu o‘z navbatida korxonalarni xarajatlarni kamaytirish va mahsulot sifatini oshirish ustida ishlashga majbur etadi. Korxona raqobatbardosh bo‘lsa, uning daromadi oshadi.
Bug‘doy va un mahsuloti birja orqali sotilishi, ushbu mahsulotlarning harakatlanishi va soliq tushumlarining shaffofligini ta’minlaydi. Shuningdek, davlat iqtisodiyotga aralashuv yukidan xalos bo‘ladi.
Xorijiy ekspertlarning fikri
2020-yilda Jahon banki tahlilchilari g‘alla bozorni erkinlashtirish rejasini qo‘llab-quvvatlagan edi.
Bu to‘g‘ri strategiya, g‘alla va paxtaga davlat buyurtmalari tizimi eskirgan va O‘zbekistonga zarar yetkazmoqda, — deyiladi hisobotda.
2018-yilda bug‘doy yetishtiruvchi fermerlar davlat xaridlaridagi past narxlar tufayli yalpi ichki mahsulotning taxminan 1 foizini yo‘qotgani qayd etilgan. 2019-yilda davlat xaridlari narxlari bozor narxlari bilan bir xil bo‘ldi.
Eski tizim nafaqat fermerlarning daromadlarini kamaytirdi, balki bug‘doy hosildorligini oshirishga ham to‘sqinlik qilgan edi:
Islohotlar natijasida g‘alla yetishtiruvchilar, jumladan, fermer xo‘jaliklarining moddiy manfaatdorligi oshishi kutilmoqda.
Shu asosda g‘alla hosildorligi va yalpi mahsulot hajmini keskin oshirish uchun zamin yaratish mumkin bo‘ladi.
Bu, o‘z navbatida, ichki bozorni bug‘doy va un mahsulotlari bilan uzluksiz ta’minlashga zamin yaratadi va sohaning investitsiyaviy jozibadorligini oshiradi.
Mavzuga doir:
- O‘zbekiston g‘alla islohoti: tadbirkorlarda endi yangi imkoniyatlar paydo bo‘ldi
- O‘zbekiston g‘alla islohoti: rivojlangan mamlakatlarda vaziyat qanday?
- O‘zbekiston g‘alla islohoti: shunga o‘xshash o‘zgarishlar Ukrainaga nima berdi?
