Yaponiyalik rejissor, ssenariynavis va prodyuser Akira Kurosava kino tarixidagi eng nufuzli shaxslardan biridir. 57 yillik ijodiy faoliyati davomida 30 ta film yaratgan. “Rasyomon”, “Yetti samuray”, “Qonga botgan taxt”, “Maxfiy qal’adagi uch muttaham” filmlari, Ronin Sanjuro haqidagi “Jangchi soyasi” va “Ran” kabi kinokartinalari rejissorga katta shuhrat keltirgan. “Arzamas” onlayn-akademiyasining taniqli rejissorlar haqidagi turkumidan Akira Kurosava haqidagi maqolani “Daryo” o‘zbek tilida e’tiboringizga havola etadi.
Yapon kinosi bilan tanishish ko‘pchilik uchun Akira Kurosava (1910–1998) filmlaridan boshlanadi. 1951-yili “Rasyomon” kartinasi Venetsiya kinofestivalida “Oltin sher” va “Хorijiy tildagi eng yaxshi film” nominatsiyasi bo‘yicha “Oskar” mukofotiga sazovor bo‘lgan. Yapon kinematografiyasi xalqaro miqyosda e’tirof etilishi shu yutuqlar bilan boshlangan. Kurosavaning jahon kinosiga ta’siri ko‘lamini uning kartinalaridan olingan ko‘plab iqtiboslar va o‘zlashtirmalar bilan baholash mumkin.
Jorj Lukas “Maxfiy qal’adagi uch muttaham” filmi (The Hidden Fortress) tomoshasidan so‘ng “Yulduzlar jangi”ni yaratgan bo‘lsa, urushdan keyingi klassik vesternlar — Jon Styorjesning “Qoyilmaqom yettilik” (The Magnificent Seven) hamda Serjo Leonening “Bir siqim dollar uchun” (A Fistful of Dollars) filmlari “Yetti samuray” va “Tansoqchi” kartinalari ta’sirida ishlangan. Kurosavaning ta’sir doirasi Gollivud bilan chegaralanib qolmaydi. Hindistonda “Yashash” filmining (To Live) yettita remeyki suratga olingan. Darvoqe, 2017-yili Rossiyada ham Rustam Hamdamov “Rasyomon” kartinasining qayta o‘ylab, suratga olingan “Tubsiz qop” filmini namoyish qildi.
Kurosava “siri”ni uning shajarasiga e’tibor bergan holda ochiqlashga urinishadi: rejissor ildizi qadimgi samuraylarga borib ulanuvchi oilada tug‘ilgan. Yapon an’analari himoyachisi, G‘arbda mashhur mifologik samuray obrazini Kurosavaning o‘zi ham qo‘llab-quvvatlagan, masalan, tarjimayi holida buni yaqqol ifodalagan. Shu bilan birga, uning filmlari Yevropa va Amerika kinosidan olingan o‘zlashtirmalarga to‘la. Ayniqsa, Jon Ford muallifligidagi filmlar buning dalili. Yapon rejissori yangi g‘oyalarni, ular qayerdan kelganidan qat’i nazar, doimo ochiq qabul qilgan.
Kurosava filmlarida insonning zamon va hayotiy qiyinchiliklarga moslashuvchanligi madh etiladi. Buddizm nuqtai nazaridan ortodoksal hisoblangan ushbu g‘oya uning asarlarida nafaqat bayon qilish darajasida, balki vizual tarzda ham — kamera harakati, mizansahna dinamikasi va aktyor imo-ishorasi, tabiiy sikllar hamda nozik tebranishlar orqali yetkazib beriladi.
Harakat har doim kinematografiyaning asosiy kuchi hisoblangan. Kurosava bu imkoniyatdan ustalik bilan foydalangan. Uning sevimli janri — bu jangovar film. Uning “Dzyudo dahosi” (The Genius of Judo) nomli birinchi filmi shu janrda suratga olingan. Ko‘plab jang sahnalaridan birida Kurosava tomoshabinga jang tafsilotlarini aniqroq yetkazib berish uchun sekinlashtirilgan tasvirdan foydalanadi. Keyinchalik bu Amerika (va boshqa) jangari filmlarning klassik texnikasiga aylanadi. Dushman tanasini kesib o‘tayotgan qilich zarblariga hamohang eshitiluvchi maxsus ovoz effektlarini ham Kurosava (“Tansoqchi” filmida) o‘ylab topgan.
Ko‘plab kinofestivallar g‘olibi bo‘lgan vaqtida ham u studiya rejissori bo‘lib qoladi va e’tiborni tomoshabinlar ommasiga qaratadi. “Ey rohib, va’z o‘qishni bas qil! Undan yomg‘ir ovozini jimgina tinglash qiziqroq!” — deydi “Rasyomon” filmi qahramonlaridan biri. Bu so‘zlar Kurosavaning shioridek jaranglaydi. Rejissorning asosiy vazifasi tomoshabinga o‘rgatish emas, balki uni qiziqarli sujet, kadrlar dinamikasi va maxsus effektlar bilan o‘ziga jalb qilish bo‘lgan.Nimadan boshlash kerak?
Film voqealari XI asrda ijtimoiy mojarolar va klanlar o‘rtasidagi nizolardan bezgan Yaponiya zaminida bo‘lib o‘tadi. Uch erkak jaladan qochib, bir paytlar imperatorlar poytaxtiga kiraverishda turgan, endilikda yarim vayronaga aylangan Rasyomon darvozasining tomi ostiga yashirinadi. Ko‘hna tomdan loyqa suv oqar, erkaklar esa oshiqmay suhbat qurardi. Ulardan ikkisi o‘zi befarq qoldira olmagan sud ishida ishtirok etgandi. Samuray o‘ldirilgan, rafiqasining sha’ni toptalgan... Lekin bu qanday yuz bergan? Kurosava bizga hodisaning to‘rt versiyasini ko‘rsatadi va ularning barchasi bir-biriga zid.
Qotillik va zo‘rlash changalzorda — tartibsiz sharoitida ro‘y beradi. Bu esa qahramonlarni me’yorlarga rioya qilish, instinkt va his-tuyg‘ularni bostirish majburiyatidan qutqaradi. Fojiaviy sahnalar iloji boricha ishonarli tarzda suratga olingan. Biz har bir hikoyachining variantini uning ko‘zi bilan emas, balki chetdan kuzatganday bo‘lamiz. Kamera qahramonlarni eng kutilmagan rakurslarda ko‘rsatadi. Daraxt shoxlari orasidan charaqlab tushayotgan quyosh nurlari aktyorlar yuzida nur va soya o‘yinini aks ettirib, ulardagi kechinmalarni bo‘rttirib ko‘rsatadi. Hamma narsa haqiqatga eltayotganiga ishora qiladi, lekin haqiqat qo‘ldan sirpanib chiqib ketaveradi. O‘rmon sahnalari orqali Kurosava “inson qalbi osongina adashishi” mumkin bo‘lgan shahvat dunyosini ko‘rsatmoqchi bo‘ladi.
Shunday qilib, shabadaning yengilgina epkini bosqinchi Tadzyomaruni uyg‘otib yuboradi va uni zo‘ravonlikka undaydi. Film so‘nggida nihoyat yomg‘ir tinadi va Rasyomon darvozasi tomondan quyosh chiqadi. Uning nurlari yorqin kelajakning siyqa metaforasi emas, balki borliq qonuniyatlarining bayonidir. Quyosh nurlari murosasiz, hali ham mavjud. Yomg‘ir abadiy yog‘a olmaydi, quyosh har kuni porlamaydi, tevarak-atrof tinimsiz o‘zgarib turadi va inson ham shu dunyoning bir bo‘lagidir.Keyin nimani ko‘rish kerak?
“Rasyomon” filmi bilan tanishgandan so‘ng rejissorning “Yashash” filmidan boshlab, hozirgi zamon haqidagi (yaponchada “gendaygeki”) filmlariga murojaat qilinsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bosh qahramon (Kurosavaning sevimli aktyorlaridan biri Takashi Shimura o‘ynagan) kichkina odam, oddiy munitsipal xizmatchi bo‘lib, hamkasblari uni “mumiya” deb ataydi. Deyarli butun umrini yolg‘izlikda, maqsad va qiziqishlarsiz o‘tkazgan bu odam bir kuni saraton kasalligidan tez orada vafot etishi mumkinligidan xabar topadi.
Endi har bir kun oxirgisi bo‘lishi mumkinligini anglagan qahramon hayot lazzatini his qilishga jur’at etadi. Biroq uning uchun chinakam najot odamlarga, jamiyatga xizmat qilish edi: bor kuchni bolalar maydonchasi qurilishiga sarflaydi. Eng esda qolarli va tez-tez iqtibos o‘rnida keltirib turiladigan sahnalardan birida qahramon o‘zi barpo qilgan bog‘dagi belanchakda o‘tirgancha asta xirgoyi qiladi: “Umr qisqa! Seving, qizlar, seving!”. Osmondan pag‘a-pag‘a oppoq qor yog‘moqda, belanchakning bir tekis harakati qahramonning xotirjam va xushnud kayfiyatini ifoda etadi.
1952-yilda Lev Tolstoyning “Ivan Ilichning o‘limi” qissasi asosida ishlangan “Yashash” filmi Berlin kinofestivalida maxsus mukofotga sazovor bo‘ldi. G‘arb tomoshabinlari Kurosavaga urushdan keyingi yapon jamiyati haqidagi filmlar rejissori sifatida qaray boshladi. Yaponlar Kurosavani bu qiyofada “Sarxush malak” (Drunk Angel) va “Daydi it” (Homeless Dog) filmlari orqali avvalroq tanigandi: bu filmlarda Yaponiyaning urushdagi mag‘lubiyati va dunyoning yangi tartibotlariga moslashish qiyinchiliklari ochib berilgan. Ushbu kartinalar orqali “zamonaviy” Kurosava bilan yaxshiroq tanishishingiz mumkin. “Sarxush malak” urushdan keyingi kinematografiyada mashhur bo‘lgan yapon yakudza gangsterlari haqidagi janrni boshlab bergani bilan ajralib turadi.
Gangsterlar haqidagi filmlar bilan tanishgandan so‘ng Kurosavaning kostyumli kinotasmalari tomoshasiga kirishishning ayni vaqti. Ushbu filmlar ko‘pincha tarixiy stereotiplarni zamonaviy nuqtai nazardan qayta talqin qiladi.
“Rasyomon”da boshlangan mukammallashgan samuray obrazini dekonstruksiya qilish “Yetti samuray” nomli yorqin blokbasterda davom ettirilgan. Bo‘yoqdor jang sahnalari bir vaqtning o‘zida uchta kamerada suratga olingan, bu esa Kurosavaning o‘ziga xos texnikasi, texnik yangiliklari ichida eng muhimi edi. Samuraylar turkumini “Maxfiy qal’adagi uch muttaham” va “Tansoqchi” filmlari bilan davom ettirish mumkin.
So‘nggi muhim nuqta — G‘arb klassik adabiyotiga murojaat. “Qonga botgan taxt” (Throne of Blood) Shekspirning “Makbet” asari ta’sirida olingan bo‘lsa, “Yugurdi” (Ran) filmi “Qirol Lir” asosida olingan. Rus adabiyoti durdonalari Kurosavaning “Telba” va “Tubanlikda” kartinalarida o‘z aksini topgan.Kurosava filmlaridan yettita klassik kadr
Qaysi filmdan boshlamaslik kerak?
Kurosavaning ijodiy merosini kinodagi mualliflik nazariyasi doirasida ko‘rib chiqish kerak. 1950-yillarda Fransiyada paydo bo‘lgan bu yo‘nalish studiya kinosanoati sharoitida o‘zgacha, takrorlanmas imzosini (mualliflik uslubini) shakllantira olgan mualliflar (rejissorlar) roliga urg‘u beradi. Biroq Akira Kurosavaning filmlari ushbu konsepsiyaning paydo bo‘lishiga katta ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa-da, u bilan rejissorning barcha kartinalarini tasniflab bo‘lmaydi.Ikkinchi Jahon urushi va Amerika istilosi davrida (1945—1952) yapon kinosi kuchli targ‘ibot quroliga aylantirilgandi. “Chiroyda tengsizlar” filmida Kurosava harbiy texnika uchun optik asboblar ishlab chiqaruvchi zavodning yosh ishchi qizlari o‘rtasida rejani ortig‘i bilan bajarish uchun kechgan har kungi kurashlarni ko‘rsatib bergan.
1946-yili bosqinchi hukumat topshirig‘i bilan 1930-yillarda urushga qarshi bo‘lgan so‘llar harakatini bostirish haqida hikoya qiluvchi “Yoshlikdan afsuslanmaymiz” filmi suratga olinadi. Ikkala film ham haddan tashqari siyosatlashtirib yuborilgan, bu esa keyinchalik betaraflikni saqlashga harakat qilgan Kurosavaga xos emasdi (Sovuq urush davrida uning filmlari Sharq va G‘arb kinotanqidchilari tomonidan teng baholangan). Shu sabab, Kurosavaning davlat buyurtmasi bilan suratga olingan g‘oyaviy filmlarini keyinga qoldirish mumkin. Tomoshani SSSRda sovet aktyorlari ishtirokida suratga olingan va rejissorga ikkinchi “Oskar”ni olib kelgan “Dersu Uzala” filmidan ham boshlamagan durust.
Kurosava kimlar bilan ishlagan?
Yapon madaniyatida, odatda, hurmat bilan qaraladigan murabbiylik mavzusi Kurosava filmlarida muhim o‘rin tutadi. Yoshi ulug‘ do‘st, ota, dono maslahatchi rolini ko‘pincha Takashi Shimura o‘ynagan. “Yashash” filmidagi bosh rol ijrochisi o‘z faoliyatini teatr sahnasidan boshlagan. Yulduzbop tashqi ko‘rinishga ega bo‘lmasa ham, Kurosava filmlarida to‘la ochib berilgan g‘aroyib iste’dodi tufayli urushdan keyingi yapon kinosi yulduziga aylangan. Shimuraning kichik hamrohi roli, odatda, Toshiro Mifunega nasib etgan. Kinoga kelishidan avval Mifune olti yil harbiy xizmatda bo‘lgandi va u yerda fotosuratlar bo‘limida ishlagandi.Xizmatni o‘taganidan so‘ng u kinooperator bo‘lishdan umid qilgandi, lekin Toho studiyasi rahbariyati yigitni kinoda aktyorlik qilishga ko‘proq mos tushadi deb qaror qiladi. Haqiqatanam, Mifune ko‘p yillar mushakdorlikning namunasi bo‘lgan. Hayotda Mifune va Shimuralar oilasi do‘st bo‘lgan.
Iste’dodli operator Kadzuo Miyagava Kurosava bilan faqat “Rasyomon” va “Tansoqchi” filmlarida hamkorlik qilgan, ammo uning rejissor faoliyatida tutgan o‘rnini inkor etib bo‘lmaydi. Bolalikda Miyagava bo‘yoq (suyobokuga) yordamida bajariladigan an’anaviy tasviriy san’at turlarini o‘rgangandi va yorqin ranglardan foydalanolmasligi uni juda xafa qilardi. Keyinchalik xotiranomalarida yozishicha, operator bo‘lib, oq-qora plyonka bilan ishlay boshlaganidan so‘ng unga hammasidan ko‘ra monoxrom rasm chizish mahorati asqatgan.
Miyagava “Rasyomon”ning ilk sahnasidagi jala uchun suv qo‘shilgan siyohdan foydalangan. Voqealar o‘rmonda kechadigan sahnalarda Miyagava Kurosavaning quyoshni suratga olish orzusini ro‘yobga chiqaradi. Buning uchun obyektivni qoraytirib, kinokamerani yorug‘lik manbasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘naltirishga imkon beruvchi maxsus filtrlar ixtiro qilingan. Tabiiy nurni shox-shabbalar ostida iloji boricha teng taqsimlash uchun oddiy nur qaytargichlar o‘rniga katta oynalardan foydalanilgan. Bu texnik topilmalarning barchasi Miyagavaning ijodiy izlanishlari natijasi edi.
Kurosava haqidagi hikoyani Teruyo Nogami haqida gapirmay turib yakunlab bo‘lmaydi. Kutubxona kollejini tamomlab, bir necha yil gazetada, so‘ngra nashriyotda ishlagan Teruyo Daiei Film kinostudiyasiga ishga joylashadi. 1950-yilda Nogami “Rasyomon” filmi suratga olinayotgan maydonchada faoliyat yurita boshlaydi. U o‘shanda endigina 23 yoshga kirgan va bu rejissorning ssenariy bo‘yicha yordamchisi sifatidagi uning birinchi mustaqil ishi edi. Shu lavozimda, keyinchalik asosiy prodyuser sifatida bu ayol Kurosava bilan “Hamon yo‘q” nomli so‘nggi filmigacha birga ishladi. Rejissor tirikligida Teruyo Nogami uning sodiq yordamchisi va suratga olish maydonchasidagi barcha jarayon uchun javobgar bo‘lgan. Kurosava vafotidan keyin Teruyo Nogami unga atab ko‘plab maqolalar yozdi. Rejissorga bag‘ishlangan ijodiy ishlari ichida eng mashhuri “Waiting on the Weather: Making Movies with Akira Kurosawa” deb nomlanadi.
Izoh (0)