Adliya vazirligi “Yer uchastkalarini kompensatsiya evaziga jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yish tartib-taomillari to‘g‘risida”gi qonun loyihasini muhokamaga qo‘ydi.
Taklif etilayotgan qonun loyihasi yer uchastkalari egalarining huquqlari va qonuniy manfaatlari himoyasini kuchaytirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, jamoat ehtiyojlari uchun kompensatsiya evaziga yer uchastkalarini olib qo‘yish masalalari bo‘yicha to‘g‘ridan to‘g‘ri amal qiladigan yaxlit qonun sifatida yer uchastkalarini kompensatsiya evaziga jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yish tartibining takomillashishi, nizoli vaziyatlarning oldini olish va ushbu sohada paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan nizolar samarali hal etilishiga xizmat qiladi.
Nima uchun alohida qonunga ehtiyoj tug‘ildi?
Yer uchastkalarini jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yish, shuningdek, olib qo‘yilayotgan yer uchastkasida joylashgan obyektlarni buzib tashlash ko‘plab davlatlarda dolzarb muammo hisoblanadi va ushbu masalalarning lozim darajada huquqiy tartibga solinmasligi aksariyat hollarda aholi orasida noroziliklarga sabab bo‘ladi.
Hukumat qarori darajasida tasdiqlanib, 2020-yil 1-yanvardan kuchga kirgan “Yer uchastkalari olib qo‘yilishi va olib qo‘yilayotgan yer uchastkasida joylashgan ko‘chmas mulk obyektlari mulkdorlariga kompensatsiya berish tartibi to‘g‘risida”gi nizom yer uchastkalarini davlat va jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yishga oid bir qator masalalarni tartibga soladi.
Biroq yer uchastkalarini jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yishda jismoniy va yuridik shaxslarning mulkiy huquqlarini kuchaytirish borasida qonun darajasida hal etilishi lozim bo‘lgan ayrim masalalar saqlanib turibdi. Adliya vazirligi matbuot xizmatining ta’kidlashicha, yer uchastkasi yoki uning bir qismi jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yilishining aniq tartib-taomillari va mexanizmi O‘zbekistonning Yer kodeksida ham aniq belgilanmagan.
Jamoat ehtiyojlari uchun yer uchastkalarini olib qo‘yish sohasidagi xorijiy tajribada, bu kabi o‘ta muhim ijtimoiy-huquqiy munosabatlar aynan qonun darajasida tartibga solingan.
Masalan, shunday qonunlar Yaponiya (“Ekspropriatsiya to‘g‘risida”gi qonun), Koreya Respublikasi (“Yer uchun kompensatsiya berish to‘g‘risida”gi qonun), Shvetsiya (“Ekspropriatsiya to‘g‘risida”gi qonun), Finlyandiya (“Ekspropriatsiya to‘g‘risida”gi qonun), Estoniya (“Ko‘chmas mulkni ekspropriatsiya qilish to‘g‘risida”gi qonun) va bir qator boshqa davlatlarda qabul qilingan.
Jamoat ehtiyojlari nima ekani aniq belgilab olinishi kerak
Ushbu qonun loyihasida faqat “jamoat ehtiyojlari” iborasi qo‘llanilmoqda va O‘zbekiston huquq tizimida o‘rnashib qolgan “davlat va jamoat ehtiyojlari” tushunchasidan voz kechilmoqda.
Jamoat ehtiyojlari tushunchasi nima ekani aniq va tugal belgilab qo‘yilmas ekan uni turlicha talqin qilish, xususiy ehtiyojlarni yoki tijorat ehtiyojlarni jamoat ehtiyoji sifatida talqin qilishga urinishlar bo‘lib turadi.
Shu bois qonun loyihasida yer uchastkalarini jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yilishi mumkin bo‘lgan aniq holatlarning tugal ro‘yxati keltirilib, “boshqa holatlar” kabi mujmal qoidalardan butkul voz kechilgan.
Eng muhimi “investitsiya loyihalarini amalga oshirish” yer uchastkasini olib qo‘yish uchun asos bo‘la olmasligi nazarda tutilmoqda va investor yer uchastkasini olib qo‘yish tashabbusi bilan chiqa olmasligi belgilanmoqda.
Qonun loyihasi qabul qilinsa, yer uchastkasini osonlikcha olib qo‘yib bo‘lmaydi
Qonun loyihasi birgina yer uchastkalarini olib qo‘yish haqida qaror qabul qilingungacha tashabbuskor kamida 6 ta bosqichdagi jarayonlardan o‘tishiga to‘g‘ri keladi, shu jumladan, mulkdorlar bilan ochiq muhokama o‘tkazish kabi majburiy shartlarni bajarishi lozim bo‘ladi.
Faqatgina shundan so‘ng mahalliy kengashlar tomonidan yer uchastkasini olib qo‘yish tashabbusi jamoat ehtiyojlariga xizmat qiladi deb topilsa, mulkdorlar bilan muzokaraga kirishadi va ularning har birining roziligini olmaguncha hamda kompensatsiyalar to‘liq berilib, ko‘chmas mulklar bo‘shatib qo‘ilmaguncha hech kim uni buzish, ya’ni “snos” haqida gapira olmaydi.
Huquq egasi bilan kelishuvga erishilmagan taqdirda, huquq egasini kelishuvni imzolashga majbur qilish maqsadida unga tegishli bo‘lgan mulkni erkin tasarruf etishiga to‘sqinlik qiluvchi xatti-harakatlarga, shu jumladan, turar joyni kommunikatsiya vositalaridan uzib qo‘yish, ko‘chmas mulk obyektiga kirish va chiqish yo‘llarini to‘sib qo‘yish, munosib hayot kechirishiga to‘sqinlik qiluvchi sharoit yaratishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Jarayon misli ko‘rilmagan shaffoflik standartlari asosida yuz beradi
Fuqarolarning qonuniy manfaatlarini ta’minlash hamda mazkur yo‘nalishda shaffoflikni ta’minlash maqsadida, qonun loyihasida yer uchastkasini kompensatsiya evaziga olib qo‘yish tashabbusining ochiq muhokamasini o‘tkazishga oid quyidagi misli ko‘rilmagan standatlar belgilangan:
- tashabbuskor tomonidan ochiq muhokama o‘tkazilishi jarayonining majburiy tartibda audio va video qayd qilinishi ta’minlanishi;
- ochiq muhokama ommaviy axborot vositalari ishtirokida o‘tkazilishi va ularning ishtiroki tashabbuskor tomonidan ta’minlanishi shartligi;
- ochiq muhokamani o‘tkazish joyi ko‘pchilik huquq egalarining yashash joyiga yaqin bo‘lishi kerakligi;
- ochiq muhokamada huquq egalarining uchdan ikki qismi qatnashganda ochiq muhokama o‘tkazilgan hisoblanishi;
- tashabbuskor huquq egalariga ochiq muhokamada onlayn qatnashish imkoniyatini yaratishi shartligi.
Qolaversa, mahalliy Kengashlarning yer uchastkasini olib qo‘yish haqidagi masalani ko‘rib chiqish bo‘yicha majlislari to‘liq shaffof tarzda OAV va mulkdorlarning bevosita ishtirokida o‘tkaziladi. Qabul qilingan qarorlarning barchasi ochiq e’lon qilinadi.
Kompensatsiya berishning aniq qoidalari o‘rnatilmoqda
Qonun loyihasi qabul qilingan taqdirda quyidagi masalalar aniq yechimini topadi:
- kompensatsiya berilishining aniq qoidalari o‘rnatiladi;
- kompensatsiya sifatida boshqa turar joy berilganda ijtimoiy normani hisoblash qoidalari belgilanadi;
- bitta mahalla yoki ko‘chada yashovchi huquq egalari va ularning oila a’zolariga qulay shart-sharoitlar yaratish va madaniy qadriyatlarini saqlab qolish maqsadida, huquq egalarining xohishiga ko‘ra bitta mahalla yoki ko‘chada joylashgan yangi uylar (bitta ko‘p qavatli uydagi kvartiralar) berilishi mumkinligi nazarda tutiladi;
- kompensatsiya o‘z vaqtida va to‘liq berilishining doimiy monitoringi Ko‘chmas mulk obyektlari davlat reyestri yagona elektron axborot tizimi orqali amalga oshirilishi ko‘zda tutiladi.
Ko‘chmas mulkni buzib tashlash haqidagi qarorni hokimlar emas mahalliy kengashlar qabul qiladi
Qonun loyihasi bilan ko‘chmas mulkni buzib tashlash haqidagi qarorni qabul qilish tartibi o‘zgaryapti, unga ko‘ra bu kabi qaror hokimlar tomonidan emas Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlari tomonidan qabul qilinadi.
Kompensatsiya berilganidan so‘ng ko‘chmas mulk obyektini olti oy mobaynida bo‘shatib qo‘yishga imkoniyat beriladi.
Yer uchastkalarini kompensatsiya evaziga jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yish va olib qo‘yilgan yer uchastkasida joylashgan ko‘chmas mulk obyektini buzib tashlash to‘g‘risidagi qaror loyihalari adliya organlari tomonidan ko‘rib chiqilib, ijobiy xulosa berilganidan keyin qabul qilinishi mumkin bo‘ladi.
