1992-yil 15-may sanasida sobiq sovet respublikalari o‘rtasida kollektiv xavfsizlik to‘g‘risida kelishuv imzolanadi va u 1994-yilning 20-aprelidan boshlab kuchga kirdi. “Daryo” sana munosabati bilan mazkur shartnomaning yuzaga kelish tarixi va sabablari haqida hikoya qiladi.
Qisqacha tarix
Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tuzilar ekan undan ko‘zlangan asosiy maqsad post sovet hududida tashkil topgan yangi mustaqil respublikalar o‘rtasidagi harbiy hamkorlikni saqlab qolishni maqsad qilardi. Armaniston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Rossiya, Tojikiston va O‘zbekiston hukumati rahbarlari kollektiv xavfsizlik shartnomasini tuzishda ishtirok etadi. 1993-yilga kelib mazkur shartnomaga Ozarbayjon, Gruziya va Belarus respublikalari ham a’zo bo‘ladi.1999-yilda O‘zbekiston, Ozarbayjon, Gruziya kollektiv xavfsizlik shartnomasiga a’zolik muddatini cho‘zishdan bosh tortadi va AQSh va Yevropa Ittifoqi bilan yaqin aloqalar o‘rnatish maqsadida GUAM – Gruziya, Ukraina, Ozarbayjon va Moldova hukumatlari rus ta’siriga qarshi harakat ittifoqiga birlashishadi. O‘zbekiston hukumatining GUAMga a’zoligi davrida 1997-yilda tashkil topgan tashkilot GUUAM deya nomlana boshlaydi.
2002-yilda a’zo mamlakatlar kollektiv xavfsizlik tashkiloti faoliyatini qaytadan ko‘rib chiqish va uni xalqaro huquqning subyektiga aylantirish masalasini hal qilishga kelishib oldi. Mazkur yilning 7-oktabr sanasida Kishinevda kollektiv xavfsizlik kelishuvi tashkilotining nizomi va huquqiy asosi haqidagi kelishuv imzolanadi. Kollektiv xavfsizlik kelishuvi tashkilotiga a’zo mamlakatlar kelishuvni imzolashadi va kelishuv 2003-yilning 18-sentabridan kuchga kiradi. 2004-yilning 2-dekabr sanasida tashkilot BMTda xalqaro kuzatuvchi maqomini oladi.
Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkilotining asosiy vazifalari
2002-yil 7-oktabrda qabul qilingan tashkilot nizomiga ko‘ra tashkilot a’zo mamlakatlarning ichki ishlariga aralashmaslik siyosatini yurgizishi belgilab olingan. Ammo tashkilot nizomida tashqi xavflarga qarshi tezkor harakat qilishni nazarda tutuvchi bandlarni ham belgilab olgan. Tashqi xavflar deyilganda a’zo mamlakatlar chegaralari yaqinida uchinchi davlatlarning harbiy kuchlarini joylashtirilishi, qurollanish borasidagi shartnomalarni buzilishi, yadro qurolining qo‘llanilishi, xalqaro terrorizm, a’zo mamlakatlarning ichki ishlariga aralashish holatlari yuzaga kelgan taqdirda a’zo mamlakatlar birgalikda harakat qilishi nazarda tutiladi.
Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti a’zolari hozirda Rossiya, Belarus, Armaniston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston hisoblanadi. O‘zbekiston, Gruziya va Ozarbayjon 1999-yildan boshlab tashkilot a’zoligida qatnashishni to‘xtatib qo‘ydi. 2005-yil 13-maydagi Andijon voqealaridan keyin rasmiy Toshkent kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkilotiga qaytib qo‘shiladi, biroq 2012-yilda O‘zbekiston hukumati yana tashkilot a’zoligidan chiqib ketadi.
Siyosatchilar nazarida Prezident Mirziyoyev rahbarligi ostidagi O‘zbekiston kollektiv xavfsizlik kelishuvi tashkilotiga a’zo bo‘lmaydi. Bu haqida Shavkat Mirziyoyev 2016-yilning 10-sentabr sanasida O‘zbekiston Islom Karimovning tashqi siyosatdagi tamoyilini davom ettirishini va biror-bir harbiy bloklarga qo‘shilmasligini ham alohida ta’kidlaydi.
MDH hududidagi yana bir betaraf davlat bu Turkmaniston hisoblanadi. Turkmaniston ham O‘zbekiston kabi Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkilotida qatnashmayotgan bo‘lsa-da, har ikki davlat harbiy texnik sohalarda Rossiya bilan hamkorlik qilishga majbur. Qolaversa, rasmiy Moskva Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti eshiklarini rasmiy Toshkent va Ashxobod uchun berkitmay kelmoqda. Bu esa tashkilotning jo‘g‘rofiy to‘siqlar qo‘ymaganligi va boshqa harbiy bloklarga a’zo bo‘lmagan mamlakatlar uchun tashkilot ochiqligini ham bildiradi.
Kollektiv kuchlar
KXSHTning yuzaga kelish tarixini uch bosqichga bo‘lish mumkin. Birinchi bosqich 1992-2002-yillarni o‘z ichiga olib, bu davrda post sovet o‘lkalaridagi yangi respublikalarda milliy qurolli kuchlarning paydo bo‘lish davri bo‘ldi. Bu davr Rossiya bilan birgalikda boshqa sobiq sovet respublikalari uchun ham murakkab davr bo‘ldi.
Ikkinchi davr 2002-2008-yillarni o‘z ichiga olib, bu davrda KXShTga a’zo mamlakatlar munosabatlarida jonlanish, muloqotga kirish, aloqalarni mustahkamlash kuzatildi. Tashkilot nizomi qabul qilindi va tashkilot xalqaro huquqning subyektiga aylandi.
KXShTning uchinchi bosqichi 2009-yildan hozirgi “zamonaviy” davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda tashkilotning tezkor harakat qilish harbiy bo‘linmalari tashkil topdi va a’zo mamlakatlar vaqti-vaqti bilan harbiy o‘quv mashg‘ulotlarini o‘tkazib kelmoqda. Ayni paytda tashkilot tasarrufida havo desanti harbiy bo‘linmalari, maxsus xizmat organlari ishtirokidagi bo‘linmalar va favqulodda vaziyatlar bo‘linmalari faoliyat olib bormoqda. Shuningdek, tashkilotda narkotiklar savdosiga qarshi kurash bo‘linmasi ham mavjud bo‘lib, bu bo‘linma o‘z faoliyati davomida 340 tonnaga yaqin giyohvand moddalarini qo‘lga olib, yo‘q qilishga erishdi.
KXSHTning uchinchi davri, shuningdek, a’zo mamlakatlar o‘rtasidagi ixtilof va nizolar davri bo‘lgan bo‘lsa-da, tashkilotning maqomini kuchayishiga turtki bergan davr ham bo‘ldi.
2010-yil iyun oyida Qirg‘izistonda qirg‘iz va o‘zbeklar o‘rtasida yuz bergan tartibsizliklar davrida Qirg‘iziston prezidenti Roza Otumbayeva KXShT harbiy kuchlarini mamlakatga kiritilishini so‘radi. Belarus prezidenti Aleksandr Lukashenko qirg‘iz hukumatining so‘rovi asosli ekanligini qayd etib, harbiy kuchlarni Qirg‘izistonga kiritilishini yoqladi. Biroq KXShT bosh kotibi bo‘lgan Nikolay Bordyuja ayni paytda a’zo mamlakatlarning masalaga bo‘lgan fikrlaridan kelib chiqib Qirg‘izistonga harbiy kuchlarni kiritmaslik eng oqilona siyosat ekanligini ta’kidlaydi. Nikolay Bordyuja nazarida Qirg‘izistonga harbiy kuch kiritish mamlakatdagi vaziyatni yanada murakkablashtirib qo‘yishi mumkin edi.
O‘zbekiston tarafi KXShTdan ikkinchi marta chiqib ketar ekan, Karimov nazarida tashkilot olib borayotgan siyosat O‘zbekistonning Afg‘oniston borasidagi qarashlariga mos emasligi, qolaversa O‘zbekiston va Tojikiston hamda Qirg‘iziston bilan yuzaga kelgan sovuqchilik edi. O‘zbekistonning KXShTdan chiqishini ko‘pchilik siyosiy tahlilchilar tashkilot endi zaiflashadi deb baholaganda, adashgan edi. Chunki O‘zbekistonning tashkilotdan chiqishi KXSHTning xalqaro huquq subyekti sifatida to‘laqonli tashkilotga aylanishidan keyin yuz berdi. Hozirda KXShT ShHT, BMT, MDH va Yevroosiyo Iqtisodiy ittifoqi tashkilotlari bilan barcha darajada yaqindan aloqa qilmoqda.
Ayni paytda Rossiya va AQSh o‘rtasidagi munosabatlar Suriya, Navalniy atrofidagi voqealar sabab ancha chigallashib turgan bir vaziyatda Rossiya uchun tashkilot doirasidagi hamkorlari bilan yaqin aloqalarni o‘rnatish muhimdir. Markaziy Osiyo esa iqtisodiy bosim ostida qolayotgan rus iqtisodiyoti uchun hamon katta imkoniyatlar bozori bo‘lib qolmoqda.
Jahongir Ergashev tayyorladi
Izoh (0)