Xitoyda 100 ming kishini olib ketgan ofat. Dunyoda rasman qayd etilgan birinchi zilzila tarixi

Hozirgi zamonaviy dunyoda hamma narsaning o‘z statistikasi va hisob-kitobi bor. Shuningdek, yer silkinishlari, tabiiy ofatlar bilan shug‘ullanuvchi alohida odamlar ham mavjud. Birinchi marta rasman qayd etilgan tabiiy ofat qaysi va u qanday bo‘lgan deb o‘ylaysiz? “Daryo” bugun shu haqida ma’lumot beradi.

Tabiat injiqliklari juda ham ko‘p. Tabiiy ofatlarning kutilmaganda kelishi esa ko‘plab narsalarga ziyon yetkazadi. Qayd etilgan birinchi tabiiy ofat – yer qimirlashi miloddan avvalgi 1731-yilda (ba’zi manbalarda 1831-yil)  Xitoyda sodir bo‘lgan edi. Ushbu zilzila haqida ko‘p ma’lumot bo‘lmasa-da, u zilzila va tabiiy ofat to‘g‘risidagi birinchi yozma hisobot sifatida ajralib turadi. Zilzila Tay tog‘ida sodir bo‘lgani uchun “Tay tog‘i zilzilasi” deb aytiladi.

Internetda keltirilgan ma’lumotlarga ishonadigan bo‘lsak, tabiiy ofat natijasida 100 minglab insonlarning yostig‘i qurigan. Ammo Xitoyning o‘sha paytdagi iqtidordagi sulolasining xronologik kitobida qurbonlar soni keltirilmagan.

Ushbu tog‘ Xitoy madaniyatidagi beshta Buyuk tog‘lardan biri bo‘lib, quyosh chiqishi, tug‘ilishi va yangilanishi bilan bog‘liq. Xitoyda Tay tog‘i muqaddas sanalishining yana bir sababi shuki, u yerda odamlar xudo bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqa qilishlariga ishonardi.  Seysmik jihatdan esa Tay tog‘i balandligi shimoldan janubga o‘sib, burilishga to‘sqinlik qiluvchi tog‘ hisoblanadi.

Amerikalik yozuvchi Gordon Meltonning Faiths Across Time: 5 000 years of religious history kitobida ushbu zilzila ham eslab o‘tiladi. Unga ko‘ra, 100 mingdan ortiq insonlarni qurbonga aylantirgan zilzila Sya sulolasining 16-qiroli Fa hukmronligining yettinchi yilida sodir bo‘lgan edi.

Miloddan avvalgi zilzila Xitoy tarixidagi eng yirigi emas, undan oldin ham xitoyliklar zilziladan katta talafot ko‘rgan. Buyuk Xitoy zilzilasi 1556-yilda sodir bo‘lgan. Ushbu yer silkinishi nafaqat Xitoy, balki butun insoniyat tarixidagi eng ko‘p qurbonli zilzila bo‘lgan – 830 mingga yaqin inson.

Bunday ko‘p sonli o‘limning bir nechta sabablari bor:

• Birinchidan, Xitoy aholisi azaldan zich joylashgan. Masalan, 1851-yilda butun dunyo aholisining 40 foizi, 2000-yilga kelib esa, taxminan, 30 foizi aynan Xitoyda yashagan;
• Ikkinchidan, aholining aksariyati yerosti shoklariga chidamli bo‘lmagan uylarda va tog‘ yonbag‘rida qazilgan g‘orlarda istiqomat qilgan;
• Uchinchidan, yer silkinishi tonggi 5 da sodir bo‘lgan. Bu vaqtda aksar odamlar o‘z uylarida bo‘lishgan va yashirinishga, qochishga sharoiti bo‘lmagan.

Xitoyning yaqin oxirgi yuz yillikdagi zilzilalar tafsilotlariga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bundan roppa-rosa bir asr oldin 240 ming kishining o‘limiga sababchi bo‘lgan 8,5 magnitudali zilzila sodir bo‘ldi. 1970-yilda sodir bo‘lgan silkinishda 15 mingdan ortiq inson hayotdan ko‘z yumgan bo‘lsa, yana 32 mingdan ko‘proq kishi jarohatlandi.

1976-yilning 28-iyulida magnitudasi 7,9 ballga teng bo‘lgan zilzilada epimarkazning (Tanshan) aksariyat joylari xarobalarga aylandi. Hodisadan uch yil o‘tib qurbon bo‘lganlar soni rasman ochiqlandi. Rasmiy ma’lumotga ko‘ra, 250 ming kishi hayotdan zilzila sabab ko‘z yumdi.  Ammo Gonkong gazetasi 655 mingdan ortiq inson qurbon bo‘lgan, deb yozgan edi.

Yevropada zilzila miloddan avvalgi 580-yilga kelib tilga olina boshlandi. Yevropa tarixidagi eng vayronkor zilzila Italiyaning janubiy qismida joylashgan Messina bo‘g‘ozini urib, Sitsiliyadagi Messina va Italiya materikidagi Regjio di Kalabriya shaharlarini tekisladi. Sodir bo‘lgan zilzila va sunami oqibatida 100 mingdan ziyod odam vafot etdi. Italiyaning aynan mana shu hududlari eng seysmoaktiv hisoblanadi, uni “raqsga tushuvchi yer” deb ham atashadi.

Italiyadagi qurbonlarning teng yarmini talab qilgan 1755-yildagi Portugaliya zilzilasi Lissabonni vayronaga aylantirgan edi. 10 daqiqa davomida uchta silkinish to‘satdan Lissabonga yetib keldi. Zilzilalarning eng yomoni 8.0 ballni tashkil etgan deb taxmin qilinsa-da, ammo bu taxminiy ko‘rsatkich, chunki o‘sha paytda yozuv uskunalari bo‘lmasdi. Silkinish Marokashda ham sezilgani aytiladi. Mamlakat madaniy tarixining ko‘p qismi kitoblarda, san’at va me’morchilikda saqlanib turar edi, ammo tabiiy ofat tufayli ushbu Lissabon tarixi ham yo‘q bo‘ldi.

Oxirgi 10 yillikdagi kuchli zilzilalarga nazar solamiz. 2010-yil 27-fevralda Chili qirg‘oqlarida 8,8 balli zilzila sodir bo‘lgani sababli kamida 700 kishi halok bo‘ldi. Mamlakatning 1,5 millionga yaqin aholisi jabr ko‘rdi va 500 ming uy jiddiy zararlandi. Aynan o‘sha yili Chilidan oldinroq Gaiti ham zilzila o‘chog‘i bo‘lgan edi, unda taxminan 316 ming kishi vafot etgan.

Ushbu ro‘yxatdagi mamlakatlar qatorida Xitoy ham bor. 2014-yilning 3-avgustida ro‘y bergan 6,2 balli zilzila Xitoyning Venping shahri yaqinida 700 dan ziyod odamni o‘ldirdi. Kuchli zilzila Xitoyning janubi-g‘arbiy qismining uzoq va tog‘li qismida sodir bo‘ldi. 12 mingdan ortiq uy ag‘darilib, qariyb ikki ming kishi jarohat oldi. Bu 14 yil ichida viloyatda sodir bo‘lgan eng kuchli zilzila bo‘ldi.

Bundan besh yil oldin Nepal aholisining sakkiz ming nafaridan ziyodrog‘i 7,8 balli zilzila qurboniga aylangan edi. BMTning hisob-kitoblariga ko‘ra, sakkiz million kishi zarar ko‘rgan.

Mirjalol Qosimov tayyorladi.