Sayyoralar paradi. Keyingi tomosha qaysi yilga to‘g‘ri keladi?

Quyosh sistemasining katta va kichik sayyoralari turli orbitalar bo‘ylab va har xil tezlikda harakatlanadi. Shu sababli ham ularning Yerga nisbatan joylashuvi doimo o‘zgarib turadi. Masalan, Merkuriy va Venera yilning ayrim oylarida tong saharga yaqin, sharq tarafda ko‘rinsa, boshqa payt shomdan so‘ng, g‘arbdan ko‘rinadi.

Yana ayrim sayyoralar esa Yerning ularga nisbatan Quyosh ortidan yoki oldidan turganiga qarab ham, shuningdek, Yerning orbital tezligiga bog‘liq omillarga ko‘ra ham osmonning turli qismlaridan ko‘rinishi mumkin. Lekin Quyosh sistemasida muayyan davriylikda shunday qiziq holat takrorlanib turadiki, unda sayyoralarning hammasi (yoki aksariyati) bir chiziqqa terilib, “parad” o‘tkazadi. “Daryo” koinotning yana ushbu ajoyiboti haqida ma’lumot beradi.

Sayyoralarning Quyosh atrofida aylanish harakati tezligi har xil va sayyora Quyoshga qancha yaqin joylashgan bo‘lsa, u shuncha tez aylanadi. Masalan, Merkuriy Quyoshni atigi 88 yer sutkasida aylanib chiqib bo‘ladi; Yer esa bunga 365 kun sarflaydi. Yupiter esa 12 yilga yaqin muddatda bir bora Quyoshni aylanib o‘tadi. Neptunga esa buning uchun naq 165 yil ketadi! Shu kabi xilma-xillik sababli Quyosh tizimida “parad” yuzaga kelishi juda-juda favqulodda noyob hodisa sanaladi. Sayyoralarning bu tarzda paradga tizilishi, odatda, 130–200 yilda bir marotaba ro‘y beradi va eramiz boshidan buyon atigi 10 marotaba sodir bo‘lgan xolos.

Shunday paradlar orasida yozma manbalarda qayd etilgani eng dastlabkilaridan biri 768-yilning 17-noyabr sanasida sodir bo‘lgan edi. Oradan o‘tgan 1252 yildan buyon esa bunday paradlardan eng oxirgisi 1982-yilda yuz berdi. O‘shanda, barcha sayyoralar – Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun va o‘sha paytda hali sayyora deb hisoblangan Pluton ham o‘zaro eng katta farq 95 daraja bo‘lgan bir yo‘nalishda tizilib, katta parad “uyushtirgan” edi. Keyingi shunday parad esa 2161-yilda kutilmoqda.

Yuqorida bejizga “katta parad” demadik. Sababi, Quyosh tizimidagi barcha sayyoralar bir chiziqqa tiziladi. Lekin matbuotni, ilmiy-ommabop nashrlarni kuzatib boradiganlar, yaqin orada kutilayotgan yoki bo‘lib o‘tgan sayyoralar paradi haqidagi xabarlarga tez-tez duch kelganini eslagan bo‘lsa kerak. Matbuotda bu haqida tez-tez yozib turiladi. Bunday tez-tez takrorlanadigan paradlarda esa hamma sayyoralar ham ishtirok etmaydi, balki ularning ayrimlari qatnashadi xolos.

Kichik parad ishtirokchilari, odatda, Merkuriy, Venera, Mars va Yupiterdan iborat bo‘ladi. Bunday “kichik” paradlar 18–20 yilda takrorlanaveradi va shu sababli ham bu haqida anchayin ko‘p yoritiladi. Kichik paradlardan oxirgi ikkitasi 2002-yil va 2011-yillarda sodir bo‘lgan edi. 2022-yilning martida ham shunday kichik parad bo‘lishi kutilmoqda va unda beshta sayyora qatnashadi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, o‘shanda sayyoralar 38 daraja farq bilan safga tiziladi.

Turli irim-sirimlar va vahima gaplarga ishonuvchan odamlarning bu boradagi sodda qarashlaridan foydalanib, avvallari munajjimlar shu kabi paradlar asosida turli tolenomalar tuzgan va sodda kishilarni shu bilan avragan. Ta’kidlash joizki, bu kabi psevdo-fan va uning namoyandalari hozirda ham sodda odamlarni sayyoralar paradining inson taqdiriga ta’siri borligiga ishontirishga urinib, laqma odamlarni aldashga urinadi. Lekin sayyoralarning bir chiziqqa terilishidan odamning tole va taqdiriga zarracha ta’sir yo‘q, hatto sayyoralarning bundayin tartiblanishidan aytarli gravitatsion ta’sirlar ham yuzaga kelmaydi.

Shunga qaramay, sayyoralar paradini umuman foydasiz hodisa ham deyish noto‘g‘ri bo‘ladi. 1970-yillarda, hali sayyoralarga kosmik apparatlar uchirish endi-endi boshlanayotgan paytda, kosmik apparatni uchirish xarajatlarini tejash va vaqtdan yutish maqsadida, tashqi sayyoralar – Saturn, Yupiter, Uran va Neptunning paradga tizilgan vaqtini poylab harakat qilinar edi.

Shunga ko‘ra, ushbu gaz gigantlari osmonni ma’lum qismida, bir yo‘nalishda bo‘lgan payt ular tomon apparat uchirilsa, birvarakayiga ularning hammasiga tashrif buyurish va ko‘proq ma’lumot olish imkoni yuzaga kelgan edi. 1977-yilda uchirilgan “Voyager” apparatlarning trayektoriyasi aynan shu hisob bilan belgilangan edi va ushbu loyiha sayyoralarning qulay tarzda bir tarafga tizilganidan foydalanib, haqiqatan ham vaqtdan yutishga va ko‘proq gravitatsion manyovrlar qilishga muvaffaq bo‘ldi.

Muzaffar Qosimov tayyorladi.