Yaman fojiasi. Yaman inqilobi va bugunga qadar tinchimagan ichki urush haqida

1962-yil 26-sentabrda Yaman davlati tarixini tubdan burib yuborgan voqealar boshlandi. Mamlakatda bir yilning o‘zida inqilob va fuqarolar urushi avj oldi, oqibatda ushbu voqealar Yaman davlatini respublika tuzumiga o‘tishiga olib kelgan edi.

40 yillik shartnoma

1934-yilda Buyuk Britaniya Yaman bilan mamlakat mustaqilligini tan olinishini ko‘zda tutuvchi shartnoma imzoladi va Yaman mustaqilligini tan oldi. Ushbu shartnomaga muvofiq, bahsli hududlar Angliya qo‘l ostiga o‘tdi. Yamanning yakuniy taqdirini 40 yil ichida, ushbu shartnoma ratifikatsiya qilinganidan keyin belgilashga qaror qilindi va ushbu muddatgacha tomonlar muzokaralar vaqtida mavjud bo‘lgan chegarani tan olishga majbur bo‘ldi.

Konservativ boshqaruv

Ikkinchi jahon urushi tugaganidan keyin Yaman hukumati arab davlatlari bilan yaqinlashish yo‘lini tutdi: 1945-yil may oyining boshlarida Yaman Arab Ligasi paktiga qo‘shildi. Ichki siyosatga kelsak, Yaman qiroli va imomi Yahyo mamlakatni iloji boricha tashqi dunyodan sun’iy ravishda ajratib turdi. U har qanday yangiliklarni, islohot va o‘zgarishlarni g‘arb ta’sirining natijasi deb bilardi, ularda chet elliklarning mamlakat iqtisodiyotidagi muhim pozitsiyalarni egallab olishlari hamda mavjud davlatchilik asoslariga putur yetkazishlari xavfini ko‘rardi.

Mamlakatda birorta ham siyosiy yoki jamoat tashkiloti bo‘lmagan. Ko‘pchilik siyosiy faol fuqarolar Yamandagi ushbu siyosiy rejimidan norozi bo‘lib, boshqa yerlarga ko‘chib ketdi. Yaman emigratsiyasining asosiy markazi Angliyaning mustamlakasi bo‘lgan Aden shahri edi. 1944-yilning ikkinchi yarmida aynan shu yerda siyosiy tashkilot bo‘lib shakllangan Ozod yamanliklar harakati paydo bo‘ldi.

Qirolning o‘ldirilishi

1948-yil 17-fevralda qirol Yahyo o‘ldirildi. Fitnachilarga qirolning kuyovi, muhojirotdagi tashkilotlar bilan aloqador bo‘lgan diplomat va davlat arbobi Abdulla bin Ahmad al-Vazir boshchilik qildi. U yangi hukumat tuzdi va tez orada qirol va imom deb e’lon qilindi. U mamlakat konstitutsiyasini ishlab chiqishga, parlament yaratishga va liberal islohotlar o‘tkazishga va’da berdi. Ushbu to‘ntarish mamlakatni o‘rta asrlardagi turg‘unlik va imomlarning zulmkor boshqaruvidan xalos qilish uchun birinchi jiddiy urinish edi.

Biroq valiahd shahzoda, Imom Yahyoning to‘ng‘ich o‘g‘li Ahmad bin Yahyo Zaydiy qabilalarining ko‘pchiligini o‘ziga og‘dirib olishga muvaffaq bo‘ldi. 13 martda Ahmadning tarafdorlari Sano shahrini egallab oldi va 1948-yil 15-martda Ahmad ibn Yahyo qirol va imom deb e’lon qilindi va prinsipial masalalarda otasining siyosatidan farq qilmaydigan siyosat yuritishni boshladi.

1950-yillarning o‘rtalariga kelib, Aden bilan bir qatorda Misr poytaxti Qohira ham Yaman inqilobiy emigratsiya markaziga aylangan edi. “Ozod ofitserlar” maxfiy armiya tashkiloti ham o‘z faoliyatini qayta tikladi, asosan unga rahbarlik qilgan polkovnik Abdulloh al-Salolning shaxsiy fazilatlari tufayli bu tashkilot mashhurlik va katta ta’sir kuchiga ega bo‘ldi. 1956-yilda al-Salol atrofida ilg‘or zobitlar,ziyoli yamanliklar guruhi, ayrim yirik qabilalarning rahbarlari va muhojir doira vakillari birlashdi. Ular monarxiyani ag‘darish uchun kurash dasturini bayon qildi.

Ozod ofitserlar harakati

1961 yil 26 martda “Ozod ofitserlar” tashkiloti a’zolari imom Ahmadning hayotiga suiqasd uyushtirdi: qirolning o‘ldirilishi armiyaning harakatlanishi uchun signal bo‘lib xizmat qilishi rejalashtirilgandi. Oktabrda (qirol vafotidan keyin) Yaman inqilobiy tashkilotlari vakillarining yangi yig‘ilishi bo‘lib o‘tib, unda monarxiyani tugatish to‘g‘risida qaror qabul qilindi.

1962-yil 20-sentabrida valiahd shahzoda Muhammad al-Badr hokimiyat tepasiga kelganidan so‘ng Abdulloh al-Salol Yaman armiyasining bosh qo‘mondoni va qirol gvardiyasi boshlig‘i etib tayinlandi. Biroq hokimiyatga kelganidan bir necha kun o‘tgach, yosh podshoh otasining siyosatini davom ettirishini e’lon qildi va o‘z hokimiyatini kuchaytirishga qaratilgan farmonlarni qabul qila boshladi. Bu esa so‘nggi illyuziyalarni yo‘q qildi va respublikachilar harakatini tezlashtirdi.

1962-yil 26-sentabrdan 27-sentabrga o‘tar kechasi qurollangan inqilobiy bo‘linmalar bosh qo‘mondonning buyrug‘i bilan qirol qarorgohi joylashgan al-Bashair saroyiga yuborildi. Saroyni qurshovga olgan qurollangan qo‘shin qo‘mondonligi shoh va uning atrofidagilarning taslim bo‘lishini talab qildi. Mamlakatdagi to‘liq nazoratni Armiya qo‘mondonligi o‘z qo‘liga oldi.

Yaman Arab Respublikasi

Abdulla al-Salol boshchiligida Inqilobiy qo‘mondonlik kengashi (IQK) tuzildi. 1962-yil 28-sentabrda Yaman Arab Respublikasi (YaAR) e’lon qilindi. IQK turli dasturiy hujjatlarni qabul qildi, jumladan: “Inqilobning olti tamoyili va maqsadlari”, “26-sentabr inqilobining manifesti”, kabi hujjatlarda inqilobning maqsadlari e’lon qilindi. Bular mutloqlik rejimini ag‘darish, mamlakatda chet el ta’sirini yo‘q qilish, islom va ijtimoiy adolat tamoyillariga asoslangan demokratik tizim barpo etishdan iborat edi. Respublikani boshqarish uchun Prezident kengashi, Ijroiya kengashi va shayxlarning oliy kengashi tuzildi.

1963-yil 13-aprelda vaqtinchalik konstitutsiya va 1964-yil 27-aprelda doimiy konstitutsiya qabul qilindi, unga ko‘ra, YaAR “arab, islomiy, mustaqil va suveren davlat” deb e’lon qilindi. Yangi respublika hukumati ag‘darilgan Hamidaddin sulolasining yer egaligi va saroylarini musodara qildi, diniy va qabila mansubligidan qat’iy nazar, barcha YaAR fuqarolarining huquqi tenglashtirilishi e’lon qilindi, qullik bekor qilindi, shariat sudlari o‘rniga fuqarolik sudlari joriy qilina boshlandi. Yangi umumiy ta’lim maktablari ochildi va Misr bilan yaqin aloqalar o‘rnatildi.

Fuqarolar urushi

Bularning barchasi qo‘shni arab mamlakatlarining hukmron doiralarida, birinchi navbatda, Muhammad al-Badr qochib ketgan Saudiya Arabistonida jiddiy tashvish tug‘dira boshladi. Shoh Saud shimoliy va sharqiy Yamandagi chegaralaridagi Zaydiy qabilalariga oltin va qurol-yarog‘ jo‘natishni boshladi, ularni eski tuzumni himoya qilishga undadi. Ummon davlati esa aksilinqilobga qarshi kurashda Yamanga katta yordam ko‘rsatdi, respublikani himoya qilish uchun u o‘z qurolli kuchlarini yubordi. Biroq 1963-yilning yoziga kelib, Yamandagi yangi rejim tarafdorlari va muxoliflari o‘rtasidagi doimiy to‘qnashuvlar keng miqyosli fuqarolar urushiga aylanib ketdi.

1967-yil iyun oyida Isroil bilan urushda mag‘lubiyatga uchraganidan so‘ng, Misr shoshilinch ravishda Yamandan o‘z qo‘shinlarini olib chiqib ketishga majbur bo‘ldi. Misrning qo‘llab-quvvatlashidan mahrum bo‘lgan al-Salol tezda o‘z mavqeyini yo‘qotdi va 1967-yil 5-noyabrda mamlakatni tark etdi. Yangi prezident etib Abdurahmon al-Aryani saylandi, u 1962-yil 26-sentabrdagi inqilob tamoyillariga sodiqligini e’lon qildi. Milliy yarashish g‘oyasini himoya qilib, Misr bilan do‘stlikni saqlab qoldi va Saudiya Arabistonini ham yaxshi qo‘shnichilik munosabatlarini o‘rnatishga chaqirdi.

Yechim topildi

Yamandagi fuqarolar urushini tugatish formulasi nihoyat 1970-yil mart oyida Jidda shahrida bo‘lib o‘tgan Islom davlatlari tashqi ishlar vazirlarining konferensiyasida topildi: konservativ royalistlar ag‘darilgan qirol va uning oilasini mamlakatga qaytarilishini talab qilishdan bosh tortdi, respublikachilar esa eski rejim rahbarlarini bir qator muhim hukumat lavozimlari bilan ta’minlashga rozi bo‘ldi. Ammo urush to‘xtamadi...

1970-yil dekabrda qabul qilingan yangi Konstitutsiya mamlakatda respublika tuzumini mustahkamladi va YaARni suveren arab Islom davlati – “maslahatlashuvchi parlament respublikasi” deb e’lon qildi. Ammo bu yurtga tinchlik abadiy qaytmadi va oldinda mamlakatni bundan-da dahshatli fuqarolar urushi kutib turardi. Ammo bu endi umuman boshqa hikoya...

Nurbek Alimov tayyorladi.