Zamonaviy “qozi”larga qonunchilikda qanday jazo bor?

Jurnalist Mirolim Isajonov biror ayb ish qilgan fuqaroni o‘zicha jazolab, keyin ushbu holat aks etgan videotasvirni ijtimoiy tarmoqlarda tarqatishga nisbatan qonunchilikda qanday jazo ko‘zda tutilgani bilan qiziqdi. Quyida jurnalistning ushbu masaladagi maqolasi e’tiboringizga havola etiladi.

Oxirgi paytlarda odamlar orasida qonun doirasidan chiqish, ya’ni “o‘zicha sud qilish”, “o‘zboshimchalik bilan jazolash” va bularni videotasvirga olib, “o‘rgimchak to‘ri”da tarqatish “urf”ga kirayotgani hech birimizga sir emas.

Joriy yilning o‘zida yurtimizda bir nechta “samosud” holatlari kuzatilib, ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilari tomonidan katta bahs-munozaralarni keltirib chiqardi. Xususan, Qoraqalpog‘iston Respublikasining Beruniy tumanida o‘g‘rilikda gumon qilingan yigitning qo‘lidan osib sharmanda qilinishi, Shahrixon tumanida ham o‘g‘rilikda gumon qilingan ayolning olomondan o‘zini soyga tashlab qutulishi, Toshkent shahrida qilich bilan qurollangan yigitlar qarzdorlikda ayblanayotgan yigitni tahdid bilan mashinaga tiqib olib ketishi aks etgan videolar onlayn makon “a’zo”larining hech biri nazaridan chetda qolmadi.

Xo‘sh bu kabi dilni xira qiluvchi manzaralarni paydo bo‘layotganiga “hissa” qo‘shayotganlar uchun qonunchilikda qanday jazolar tayinlangan? Bu borada Adliya vazirligi boshqarma boshlig‘i o‘rinbosari Furqat Tojiyev quyidagilarni so‘zlab berdi:

“Mamlakatimizda har bir fuqaroning shaxsiy hayoti daxlsiz va u qonun himoyasida. Afsuski, ijtimoiy tarmoqlarda huquqbuzarlik sodir etishda gumon qilingan shaxslarni o‘zboshimchalik bilan jazolash (samosud) tasviri tushirilgan videolavhalarning ko‘p uchrayotgani judayam achinarlidir. Bosh Qomusimizning 19-moddasiga muvofiq fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir, shaxsni ushbu erkinliklardan sud qarorisiz mahrum etishga yoki ularni cheklab qo‘yishga hech kim haqli emas. Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda oshkora ko‘rib chiqilib, aybi aniqlanmaguncha u aybdor hisoblanmaydi”.

O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 39-moddasida ta’kidlanganidek, maxsus vakolatli shaxslar bilan bir qatorda jabrlanuvchi va boshqa fuqarolar ham xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni ushlash huquqiga ega. Biroq, ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan hokimiyat organlariga topshirish maqsadida emas, o‘zboshimchalik bilan jazolash uchun ushlash - shaxsga qasddan zarar yetkazish - qonunga xilof harakat hisoblanadi.

Shunga qaramay, huquqbuzarlik sodir etishda gumon qilinib ushlangan shaxslarga nisbatan ayrim fuqarolar tomonidan turli darajadagi tan jarohatlari yetkazilmoqda, qo‘rqitgan holda rahm-shafqatsiz muomala qilinmoqda, shaxsiy hayot daxlsizligi buzilmoqda, haqoratlanmoqda, shuningdek, ust-kiyimsiz jamoat joyida uyaltirish, sharmanda qilish yo‘li bilan inson sha’ni va qadr-qimmatini kamsituvchi xatti-harakatlar ayrim hollarda sodir etilmoqda.

O‘zboshimchaga qanday chora ko‘riladi?

Qayd etish lozimki, shaxs aybdor deb topilgan taqdirda ham, unga nisbatan bu kabi g‘ayriinsoniy xatti-harakatlarni sodir etish jazo tizimida mavjud emas. Bunday harakatlar Jinoyat kodeksiga muvofiq jazo choralari ko‘rilishiga sabab bo‘ladi.

Xususan, Jinoyat kodeksining 104-moddasiga asosan qasddan badangaog‘ir shikast yetkazish uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilishbilan jazolanadi.

Kodeksning 139-moddasida g‘arazgo‘ylik yoki boshqa past niyatlarda tuhmat qilinsa, uch yilgacha ozodlikdan mahrum etish nazarda tutilgan.

Kodeksning 141-moddasiga binoan shaxsiy hayot daxlsizligini buzish g‘arazli niyatlarda sodir etilgan bo‘lsa, uch yilgacha ozodlikdan mahrum etish bilan jazolanadi.

Demak, fuqarolar tomonidan huquqbuzarlik sodir etganlikda gumon qilinib ushlangan shaxslarni o‘zboshimchalik bilan jazolash qonunga zid harakat hisoblanadi.

Bundan tashqari, ushbu jarayonlarni videotasvirga tushirib ijtimoiy tarmoqlarga joylashtirish, zo‘ravonlikni yoki shafqatsizlikni targ‘ib qiluvchi mahsulotni tarqatish, namoyish etish kabi harakatlar ham ma’muriy va jinoiy javobgarlikka sabab bo‘ladi. Shu bilan birga, ommaviy axborot vositalari orqali berilgan xabarlar jinoyat ishini qo‘zg‘atish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.