O‘zbekistonda quyosh energetikasi imkoniyatlari juda yuqori, biroq uni o‘zlashtirish uchun yetarli texnologik baza mavjud emas. Bunday ortda qolishning sababi nimada? “Kommersant.uz” nashri Sardor Xabibullayevning bu boradagi fikrlarini taqdim etdi.
Sardor Xabibullayev — iqtisodchi, Toshkent Xalqaro Vestminster universiteti bitiruvchisi. 2011-yilning noyabridan buyon O‘zbekiston Respublikasi tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasida faoliyat yuritib, u bilan parallel ravishda muqobil energetikani rivojlantirish masalalari bilan shug‘ullanib keladi.
Oxirgi 200 yil ichida dunyo demografik, texnologik va iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini boshdan kechirmoqda. Faqat XX asrdayoq Yer aholisi deyarli to‘rt barobar (1900-yilgi 1,6 milliarddan 2000-yilga kelib 6 milliard), energiya iste’moli esa o‘n barobar oshdi. Biroq qayta tiklanuvchi energiyani rivojlantirish sohasida barchasi o‘zgacha. Taxminan 20 yil avval quyosh hisobidan olingan 1 kVt s energiya 2,5 dollar tursa, hozirgi paytda uning qiymati 0,05—0,1 dollargacha pasaygan.
“Arzon” energiya davri yakuniga yetayotgan ko‘rinadi. Shubhasiz, energiya bilan ta’minlashning yangi amaliy tizimi kerak. U milliy davlatlar, shu bilan birga global ko‘lamda amalga oshirilishi lozim. Bu murakkab masalalar asosan davlatlar xavfsizligi va geosiyosiy manfaatlar bilan bog‘liq bo‘lganligi tufayli yanada murakkablashadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ba’zi qo‘shimcha murakkab jihatlar mavjudligini tushunish lozim.
- Birinchidan, rivojlanayotgan mamlakatlar aholisining katta qismi energiyaning zamonaviy turlari, birinchi navbatda, elektr energiyasidan foydalanish imkoniga ega emas. Aynan shunday mamlakatlarda aholi o‘sish sur’atlari ham yuqori. Tegishli ravishda energiya zahiralari iste’molchilari mamlakatning energiya quvvatiga mos bo‘lmagan ravishda oshib boradi. Mustaqillikning 25 yili davomida respublikamizning doimiy aholisi 53 foizga yoki deyarli 11 millionga oshdi. Taqqoslash uchun, energiya ta’minoti eng mukammal hisoblanuvchi Germaniyada ushbu davrdagi aholi o‘sish ko‘rsatkichi bor-yo‘g‘i 2,6 foizni tashkil etgan.
- Ikkinchidan, rivojlanayotgan mamlakatlarning qayta tiklanuvchi energiyaga o‘tishi ularning energiyani qazilma energiya manbalariga nisbatan yuqori qiymatda ishlab chiqarishga majbur bo‘lishini anglatadi. Mamlakatimizda aholiga yetkazib berilayotgan elektr energiyasi dunyo bo‘yicha eng arzon (2,4 sent) ekanligini eslatib o‘tmoqchiman. Turli hududlarida katta uglevodorod zahiralariga ega ekanligi bilan mashhur Buyuk Britaniya poytaxtida elektr energiyasi tarifi 18,6 sentni tashkil etadi.
- Uchinchidan, rivojlanayotgan mamlakatlarda yaqin yillarda qayta tiklanuvchi energiya past sur’atlarda rivojlanishini quyidagi shart-sharoitlar bilan oqlash mumkin:
b) ushbu texnologiyalarni ishlab chiqarish va ularning istiqboli ko‘p jihatdan chet el kompaniyalari irodasiga bog‘liq.
Masalan, yaqindagina istiqbolli texnologiya hisoblangan amorf kremniysi asosida fotoelektrik panellar ishlab chiqarish, hozirgi paytda deyarli qo‘llanilmayapti.
- To‘rtinchidan, yuqorida sanab o‘tilgan jihatlar rivojlanayotgan mamlakatlar qayta tiklanuvchi energiyadan foydalanish bilan shug‘ullanmasligi kerakligini anglatmaydi. Ushbu masalalar energiya samaradorligi masalalari bilan bir qatorda ushbu mamlakatlar energetika siyosatining ustuvor masalalari qatorida bo‘lishi lozim. Biroq e’tibor faqat (Samarqanddagi 100 MVt quvvatga ega bo‘lgan fotoelektr stansiyasi kabi) yirik loyihalar qurilishiga emas, quyosh qurilmalarini boshqarish tajribasini o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan loyihalarga ham qaratilishi kerak.
Bu holatda qayta tiklanuvchi energiya individual uy va ofislar tomida o‘rnatilayotgan kichikroq, 2—10 kVt intervaldagi fotoelektrik stansiyalar yordamida sezilarli rivojlanishi mumkin.
Bundan tashqari, energiya samaradorligiga erishish uchun dastlab elektr energiyasi iste’mol hajmi va vaqtini sinchkovlik bilan tahlil qilish lozim.
Koreyalik hamkasblarimdan biri AQShda Superboul matchi yakunlanishi bilan energetiklar ishonch bilan elektr stansiyalarning elektr ishlab chiqarish quvvatini bir necha marta oshirishini ma’lum qildi. Matchlar asosan qishki paytda o‘tkazilishini hisobga olganda, ko‘tarinki kayfiyatdagi deyarli barcha Amerika oilalari tomoshadan so‘ng choy ichish uchun elektr choynaklarini bir vaqtda yoqadi. Bu esa tarmoqqa yuklanishni oshiradi. Bu kam ahamiyatga ega jihatlar ham dispetcherlar tomonidan stansiyalar quvvatini tartibga solish jadvalini tuzishda e’tiborga olinishi lozim.
AQSh Energetika vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, AQSh fuqarosining o‘rtacha xonadonida energiyaning 44 foizi binoni isitish, sovutish uchun, 13 foizi suvni isitish, 12 foizi yoritish, 8 foizi sovutkich, 5 foizi esa kir yuvish va quritish mashinasi uchun sarflanadi. Uyda foydalanilayotgan energiyaning 20 foizi o‘chirilgan holatda bo‘lsa-da elektr jihozlari tomonidan sarflanadi. Oxirgi ko‘rsatkich mamlakatimizda g‘arb mamlakatlariga qaraganda yuqoriroq ekanligini ta’kidlamoqchiman (misol uchun, mobil telefonlar zaryad qurilmalarini rozetkada unutib qoldirish).
Mamlakatimiz hozirda yirik quyosh elektr stansiyalari bilan qay darajada shug‘ullanishi va ularning quvvati qanday bo‘lishi lozimligi masalasi yuzaga keladi. Albatta texnologiyalar rivojlanayotgani va kelajakda istiqboli yuqori bo‘lgan texnologiyalarga asoslangan yirik va kichik quyosh elektr stansiyalarida ishlashning shaxsiy tajribasini orttirish lozimligini hisobga olish zarur.
Izoh (0)