Ўзбекистонда муқобил энергетика: 4 та асосий мураккаб жиҳат ва уларни енгиб ўтиш йўллари

Ўзбекистонда қуёш энергетикаси имкониятлари жуда юқори, бироқ уни ўзлаштириш учун етарли технологик база мавжуд эмас. Бундай ортда қолишнинг сабаби нимада? «Коммерсантъ.uz» нашри Сардор Хабибуллаевнинг бу борадаги фикрларини тақдим этди.

Сардор Хабибуллаев — иқтисодчи, Тошкент Халқаро Вестминстер университети битирувчиси. 2011 йилнинг ноябридан буён Ўзбекистон Республикаси тикланиш ва тараққиёт жамғармасида фаолият юритиб, у билан параллел равишда муқобил энергетикани ривожлантириш масалалари билан шуғулланиб келади.

Охирги 200 йил ичида дунё демографик, технологик ва иқтисодий ўсишнинг юқори суръатларини бошдан кечирмоқда. Фақат ХХ асрдаёқ Ер аҳолиси деярли тўрт баробар (1900 йилги 1,6 миллиарддан 2000 йилга келиб 6 миллиард), энергия истеъмоли эса ўн баробар ошди. Бироқ қайта тикланувчи энергияни ривожлантириш соҳасида барчаси ўзгача. Тахминан 20 йил аввал қуёш ҳисобидан олинган 1 кВт с энергия 2,5 доллар турса, ҳозирги пайтда унинг қиймати 0,05—0,1 долларгача пасайган.

«Арзон» энергия даври якунига етаётган кўринади. Шубҳасиз, энергия билан таъминлашнинг янги амалий тизими керак. У миллий давлатлар, шу билан бирга глобал кўламда амалга оширилиши лозим. Бу мураккаб масалалар асосан давлатлар хавфсизлиги ва геосиёсий манфаатлар билан боғлиқ бўлганлиги туфайли янада мураккаблашади.

Ривожланаётган мамлакатлар учун баъзи қўшимча мураккаб жиҳатлар мавжудлигини тушуниш лозим.

1. Биринчидан, ривожланаётган мамлакатлар аҳолисининг катта қисми энергиянинг замонавий турлари, биринчи навбатда, электр энергиясидан фойдаланиш имконига эга эмас. Айнан шундай мамлакатларда аҳоли ўсиш суръатлари ҳам юқори. Тегишли равишда энергия заҳиралари истеъмолчилари мамлакатнинг энергия қувватига мос бўлмаган равишда ошиб боради. Мустақилликнинг 25 йили давомида республикамизнинг доимий аҳолиси 53 фоизга ёки деярли 11 миллионга ошди. Таққослаш учун, энергия таъминоти энг мукаммал ҳисобланувчи Германияда ушбу даврдаги аҳоли ўсиш кўрсаткичи бор-йўғи 2,6 фоизни ташкил этган.
2. Иккинчидан, ривожланаётган мамлакатларнинг қайта тикланувчи энергияга ўтиши уларнинг энергияни қазилма энергия манбаларига нисбатан юқори қийматда ишлаб чиқаришга мажбур бўлишини англатади. Мамлакатимизда аҳолига етказиб берилаётган электр энергияси дунё бўйича энг арзон (2,4 сент) эканлигини эслатиб ўтмоқчиман. Турли ҳудудларида катта углеводород заҳираларига эга эканлиги билан машҳур Буюк Британия пойтахтида электр энергияси тарифи 18,6 сентни ташкил этади.

Эҳтимол бундай шароитда қайта тикланувчи энергияни асосан узоқ ҳудудлар учун ишлаб чиқариш, электр энергиясининг асосий ҳажмини эса нисбат арзонроқ, табиий газдан ишлаб чиқариш энг яхши вариант ҳисобланади.

3. Учинчидан, ривожланаётган мамлакатларда яқин йилларда қайта тикланувчи энергия паст суръатларда ривожланишини қуйидаги шарт-шароитлар билан оқлаш мумкин:

а) қайта тикланувчи энергияни қайта шакллантириш технологиялари ҳам техник, ҳам иқтисодий нуқтаи назардан мукаммал эмас ва бу масалада шошқалоқлик қилиш катта зарар ва энергия тизимидаги узилишларга олиб келиши мумкин;

б) ушбу технологияларни ишлаб чиқариш ва уларнинг истиқболи кўп жиҳатдан чет эл компаниялари иродасига боғлиқ.

Масалан, яқиндагина истиқболли технология ҳисобланган аморф кремнийси асосида фотоэлектрик панеллар ишлаб чиқариш, ҳозирги пайтда деярли қўлланилмаяпти.

4. Тўртинчидан, юқорида санаб ўтилган жиҳатлар ривожланаётган мамлакатлар қайта тикланувчи энергиядан фойдаланиш билан шуғулланмаслиги кераклигини англатмайди. Ушбу масалалар энергия самарадорлиги масалалари билан бир қаторда ушбу мамлакатлар энергетика сиёсатининг устувор масалалари қаторида бўлиши лозим. Бироқ эътибор фақат (Самарқанддаги 100 МВт қувватга эга бўлган фотоэлектр станцияси каби) йирик лойиҳалар қурилишига эмас, қуёш қурилмаларини бошқариш тажрибасини ўзлаштиришга йўналтирилган лойиҳаларга ҳам қаратилиши керак.

Таъкидлаш жоизки, мамлакатимиз иқтисодиётини ислоҳ қилиш мақсадларидан бири саноатнинг барча йўналишларида хусусий сектор улушини оширишдан иборат.

Бу ҳолатда қайта тикланувчи энергия индивидуал уй ва офислар томида ўрнатилаётган кичикроқ, 2—10 кВт интервалдаги фотоэлектрик станциялар ёрдамида сезиларли ривожланиши мумкин.

Бундан ташқари, энергия самарадорлигига эришиш учун дастлаб электр энергияси истеъмол ҳажми ва вақтини синчковлик билан таҳлил қилиш лозим.

Кореялик ҳамкасбларимдан бири АҚШда Супербоул матчи якунланиши билан энергетиклар ишонч билан электр станцияларнинг электр ишлаб чиқариш қувватини бир неча марта оширишини маълум қилди. Матчлар асосан қишки пайтда ўтказилишини ҳисобга олганда, кўтаринки кайфиятдаги деярли барча Америка оилалари томошадан сўнг чой ичиш учун электр чойнакларини бир вақтда ёқади. Бу эса тармоққа юкланишни оширади. Бу кам аҳамиятга эга жиҳатлар ҳам диспетчерлар томонидан станциялар қувватини тартибга солиш жадвалини тузишда эътиборга олиниши лозим.

АҚШ Энергетика вазирлиги маълумотларига кўра, АҚШ фуқаросининг ўртача хонадонида энергиянинг 44 фоизи бинони иситиш, совутиш учун, 13 фоизи сувни иситиш, 12 фоизи ёритиш, 8 фоизи совуткич, 5 фоизи эса кир ювиш ва қуритиш машинаси учун сарфланади. Уйда фойдаланилаётган энергиянинг 20 фоизи ўчирилган ҳолатда бўлса-да электр жиҳозлари томонидан сарфланади. Охирги кўрсаткич мамлакатимизда ғарб мамлакатларига қараганда юқорироқ эканлигини таъкидламоқчиман (мисол учун, мобил телефонлар заряд қурилмаларини розеткада унутиб қолдириш).

Мамлакатимиз ҳозирда йирик қуёш электр станциялари билан қай даражада шуғулланиши ва уларнинг қуввати қандай бўлиши лозимлиги масаласи юзага келади. Албатта технологиялар ривожланаётгани ва келажакда истиқболи юқори бўлган технологияларга асосланган йирик ва кичик қуёш электр станцияларида ишлашнинг шахсий тажрибасини орттириш лозимлигини ҳисобга олиш зарур.