1941-yil iyulda SSSR rahbari Stalinning urushda qatnashayotgan o‘g‘li Yakov Belorussiyada nemislarga asir tushib qoladi. Keyinchalik sovetlar suratga olgan filmda nemislar Stalinga Yakovni Stalingradda asirga tushgan feldmarshal Paulyusga almashtirishni taklif etishadi. Shunda Stalin “Men oddiy askarni feldmarshalga almashmayman”, deb javob beradi. Biroq tarixchilar bu gapning dalili yo‘q deyishadi.
SSSRni 1922-yildan 1953-yilgacha 31yil boshqargan Stalin juda shafqatsiz odam bo‘lgan. Uning boshqaruvi davrida 20 milliondan oshiq sovet fuqarosi nohaq ayblar bilan ayblanib, qatag‘on qilingan.
Avvaliga kollektivlashtirish, so‘ng “yot unsurlar”ga qarshi kurash, 1937-yilda boshlangan qatag‘onlar, turli xalqlarning vatanidan quvg‘in qilinishi, bularning barchasi Stalin davrida sodir bo‘lgan.
Ikkinchi jahon urushidan keyin nemislar ustidan qozonilgan g‘alaba Stalin nomi bilan bog‘lanadi va u ko‘klarga ko‘tariladi. Nohaq ayblovlar tufayli yaqin qarindoshlaridan ayrilgan odamlar ham o‘sha g‘alaba tufayli Stalinni yaxshi ko‘rishgan, u o‘lganda yaqinlaridan ayrilganday aza tutishgan.
Taniqli olim G‘aybulloh as-Salom “Ey umri aziz” nomli kitobida Stalin vafot etgan kunlarni shunday eslaydi:
“1953-yil. Bir kun ko‘chadan juda ozurda, aftodahol kayfiyatda uyga qaytdim. Meni bu ahvolda ko‘rib dadam qo‘rqib ketdilar.
“Ha, tinchlikmi? Nima gap o‘zi?”
“Tinchlik emas! – dedim xunob bo‘lib. — Eshitmadingizmi hali?”
“Yo‘q. Nimaydi?!”
“Ana xolos! Tog‘ qulab ketdi-ku...”
“Nima deyapsan o‘zing? Qanaqa “tog‘”?”
“Otamiz jonajon Stalin dunyodan o‘tdilar”.
“U qachondan buyon senga ‘ota’ bo‘lib qolgan? He o‘sha ‘otang’ Stalinni to‘ng‘iz qo‘psin”.
Men tok urganday hang-mang bo‘lib qoldim. Chunki rahmatli otam umrida hech qachon marhum kishini — u har qancha dajjol bo‘lganda ham bunchalik haqorat qilmagan edi.
“Dada nima deyayotganingizni bilasizmi? Bu kufr gaplaringizni biron yomon eshitsa bormi, naq asfalasofilinga yuboradi. Devorning ham qulog‘i bor”.
“Gaplaring to‘g‘ri, o‘g‘lim, dedilar bosiq ovozda qariya. — Ammo o‘sha yomon Stalinning o‘zi-da”.
“Dada, dohiymiz shaxsan sizga biron yomonlik qilgan bo‘lmasa. Shundaymi? Qaysi ‘gunohi’ uchun uni bu qadar badnom qilasiz?”
“Kim, shunday deb o‘ylaysanmi? Seningcha u ‘farishta’ ekan-da, a? Unda eshit”...
Dadam shunaqa ko‘z ko‘rmagan, quloq eshitmagan gaplarni aytib berdilarki, — bu ma’lumotlarni kimdir hikoya qilgan ko‘rinadi, eting jimirlashib, qoning muzlab qolardi kishining. Men butun dunyo mehnatkashlarining go‘yo sevimli yo‘lboshchisi bo‘lgan bu mustabid zolimni qaytadan kashf etayotgandim”.
Stalinni xalq orasida sevimli insonga aylantirgan yana bir holat to‘ng‘ich o‘g‘li Yakov Jugashvilini frontga yuborgani edi. Aslida esa Yakovni frontga Stalin jo‘natmagan, uning o‘zi ketgandi.
Aniqrog‘i otasidan arazlab ketib Leningradda yashab turgan Yakov urush boshlangach harbiy komissariatga bir necha marta borib o‘zini urushga jo‘natishni, aks holda frontga qochib ketishini aytadi. Oxir-oqibat Stalindan “bilganini qilsin” degan javob olingach uni urushga jo‘natib yuborishadi.
Ota bilan chiqisha olmagan Yakov
Iosif Stalin ikki marta uylangan. Uning birinchi xotini Yekaterina Svanidze bo‘lgan. Stalin bu ayolga 1906-yilda uylanadi. 1907-yilda Yakov tug‘iladi. Ko‘p o‘tmay Yekaterina sil kasaliga chalinib, vafot etadi. Shundan so‘ng Stalin uzoq yillar davomida qayta uylanmay yuradi.
O‘sha paytlarda Stalin jinoiy guruh tuzib, qaroqchilik bilan shug‘ullanar va umuman uyda bo‘lmasdi. Shu sababli Yakovni xolasi tarbiyalaydi. Keyinchalik Stalin Rossiyada davlat to‘ntarishni maqsad qilganlar safiga o‘tadi va Gurjistonga umuman bormay qo‘yadi. Shu sababli ota va o‘g‘il-yillar davomida ko‘risha olmaydi.
1917-yil avgustda Oktyabr to‘ntarishidan sal avval 38 yoshli Stalin Moskvaga, eski tanishlar – Alliluyevlar xonadoniga boradi. O‘sha yerda 15 yoshli Nadejda bilan tanishadi. 1919-yil martda ular nikohdan o‘tishadi.
Yakov 1921-yilda 14 yoshligida ilk marta Gurjistondan Moskvaga keladi va shu yerda otasi bilan uchrashadi. O‘sha paytda Stalinning ikkinchi o‘g‘li Vasiliy endi tug‘ilgandi.
Otasining 40 yoshida o‘zidan 23 yosh kichik bo‘lgan qizga uylangani Yakovga yoqmaydi. Shundan so‘ng ota va o‘g‘il orasidagi munosabatlar ancha sovuqlashadi.
Yakov o‘qishini Moskvada davom ettiradi. Oradan bir-yilcha vaqt o‘tib Iosif Stalin yangi tashkil etilgan SSSR rahbariga aylanadi. Biroq ota va o‘g‘il o‘rtasidagi munosabatlar chigalligicha qoladi.
1925-yilda Yakov maktabni bitiradi va o‘sha-yili Zoya Guninaga uylanadi. U nikohini Stalindan sir tutadi. Chunki otasi uning Zoyaga uylanishiga qarshi edi. Yakovning yashirincha uylanganini eshitgan Stalin undan juda darg‘azab bo‘ladi. Biroq g‘isht qolipdan ko‘chgan edi.
Stalin o‘zboshimchalik qilgan Yakovga nima degan, ommaga qorong‘u. Biroq o‘shanda yigit o‘zini o‘ldirmoqchi bo‘ladi. Yakovning qo‘li qaltirab o‘qni o‘ziga tekkiza olmaydi. Shundan so‘ng unga nisbatan Stalinning muomalasi battar yomonlashadi.
Ota va o‘g‘ilning bir-birini ko‘rarga ko‘zi yo‘q edi. Ikkalasi uchrashib qolganda Stalin “Ha, o‘q tegmadi degin” deb Yakovning ustidan kulardi. Oxir-oqibat 1928-yilda Stalin Yakov bilan aloqalarini butunlay uzadi.
O‘shanda Stalin xotini Nadejda Alliluyevaga yozgan maktubida shunday deydi:
“Yashkaga (U Yakovni shunday deb atardi) aytib qo‘y, u bezori va shantajchiga aylandi. Men bunday odam bilan murosa qila olmayman. U qayerda, qanday xohlasa shunday yashasin”.
Shundan so‘ng Yakov xotini bilan Leningradga ko‘chib ketadi. Stalin bir necha bor unga Moskvaga qaytishni buyuradi, biroq o‘g‘il rozi bo‘lmaydi.
1929-yilda Yakov va Zoya qiz farzand ko‘rishadi, biroq u to‘rt oyligida nobud bo‘ladi. Shundan so‘ng ular ajrashib ketishadi.
Undan keyin Ikkinchi jahon urushigacha Yakov ikki marta uylanadi va 1936-yilda o‘g‘li Yevgeniy, 1938-yilda qizi Galina tug‘iladi. 1937-yilda u Artilleriya akademiyasiga o‘qishga kiradi va 1941-yil mayda uni tugatadi.
Yakov frontda
1941-yil 22 iyun tongda nemislar SSSRga bostirib kiradi. Shunda Yakov urushga borish uchun Leningraddagi harbiy komissariatga boradi. Tabiiyki, kimsan Stalinning o‘g‘lini hech kim urushga jo‘nata olmasdi.
Yakov harbiy komissariatga takror takror boraveradi va agar ruxsat berishmasa frontga qochib ketishini aytadi. Shundan so‘ng harbiy komissariatdagilar bu haqda Moskvadagilarni xabardor qilishadi.
Stalin yig‘ilish o‘tkazayotganda generallardan biri Yakov haqida gap ochadi. Shunda Stalin “bilganini qilsin” deydi. Bu Yakovning urushga yuborilishiga rozilik edi.
1941-yil 27 iyun kuni Yakov harakatdagi armiyaga qo‘shiladi. Bir nechta jangda qatnashgan yigit 16 iyul kuni bedarak yo‘qoladi. Moskvaga jo‘natilgan raportda uni 25 iyulgacha qidirishgani va natija bo‘lmagani haqida yozilgan edi. O‘shanda u nemislar tomonidan asirga olingandi.
Nemislar Yakovning Stalinni o‘g‘li ekanini bilishgach uni Berlinga yuborishadi. 18 iyulda Yakovni so‘roq qilishadi. O‘shanda nemislar Stalinning o‘g‘li ko‘p ma’lumotlarga ega deb o‘ylashadi. Biroq Yakovning frontga borishi tarixini eshitishgach hafsalalari pir bo‘ladi. Chunki Yakov urushda oddiy leytenant sifatida qatnashgan va maxfiy ma’lumotlarni bilmasdi.
Yakovni so‘roq qilish jarayoni to‘liq yozib olinib, hujjatlashtiriladi. O‘shanda nemislar Yakovga jami 150 ta savol bergan va uning javoblari bir necha o‘n varaq bo‘lgandi.
Yakovning asir tushgani qulog‘iga yetgach Stalin unday sotqin o‘g‘li yo‘qligini ta’kidlaydi. Shundan so‘ng Yakov haqida uning oldida hech kim og‘iz ocholmaydi.
Yakovning nemis feldmarshaliga almashtirilmagani rostmi?
Yakov asirlikda qolar ekan, nemislar uning juda muhim shaxsligini yaxshi anglab turishgandi. Shu sababli ham Stalinning o‘g‘lini Berlinga yaqin konslagerda saqlashadi. Ularning maqsadi keyinchalik vaziyat taqozo etganda Yakovdan unumli foydalanish edi.
Biroq bu ish amalga oshmaydi va bir necha-yil konslagerda saqlangan Yakov Jugashvili 1943-yil 14 aprel kuni qamoqxonada halok bo‘ladi. Keyinchalik Yakov bilan konslagerda birga bo‘lganlarning eslashicha, u kunlarning birida soqchilarga hujum qiladi. Shunda qo‘riqchilardan biri uni otib tashlaydi.
O‘sha paytlarda ham, urushdan keyin ham Yakovning nemis feldmarshaliga almashtirilmagani haqida gap yo‘q edi. Bu gap 1970-yillarda paydo bo‘ladi.
1970-yillar boshlarida rejissyor Yuriy Ozerovning “Ozodlik” filmi efirga chiqadi. Film Stalingrad jangi haqida edi.
Ana shu filmda nemislar Stalingrad jangida asir tushgan feldmarshal Paulyusga Yakovni almashtirmoqchi bo‘lgani, biroq Stalin ko‘nmagani haqida lavha bor. Filmda Stalin “Men askarni feldmarshalga almashtirmayman” degan so‘zlarni gapiradi.
Tarixchilar Stalin bunday gapni gapirganiga dalil yo‘qligini aytishadi. Chunki Stalin asirga tushgan sovet soldatlarini xoin deb bilgan, shu jumladan o‘g‘lini ham. Shu uchun nafaqat Yakovni, boshqalarni ham asirlikdan qutqarish uchun hech qanday chora ko‘rilmagan.
Keyinchalik, Stalining qizi Svetlana Alliluyeva o‘zining “Do‘stimga yigirmata maktub” asarida shunday eslagandi:
“Stalingrad jangi bo‘lib o‘tgandan so‘ng qish paytlari edi, otam bilan ko‘rishganimizda u shunday dedi: “Nemislar Yakovni bizda asirda bo‘lgan harbiylaridan biriga almashishni taklif etishdi. Nima endi ular bilan savdolashishim kerakmi?! Hech qachon. Urushmi, urush. Boshqa gapga hojat yo‘q”.
Dramaturg Edvard Radzinskiyning ta’kidlashicha, Stalin hech qachon Yakovni yoki nemislarga asirga tushgan boshqa yuqori unvonli harbiylarni nemis asirlariga almashish haqida umuman o‘ylamagan. Chunki, u asirlarni vatan xoini deb bilgan.
Stalinning bunday qarorga kelishiga asos bor edi. Nemislar Yakov asirga tushgandan so‘ng ko‘p o‘tmay uning nomidan SSSRda varaqa sochishgan, unda Germaniya g‘alaba qozonishi va nemislarga asir tushish eng to‘g‘ri yo‘l bo‘lishi haqida yozilgan edi.
Nemislar jo‘rttaga shunday varaqalar tayyorlashgan va bundan Yakovning hatto xabari ham bo‘lmagan. Biroq Stalin qaysar o‘g‘li jo‘rttaga asirga tushib, nemislar tomonga o‘tib ketganiga ishongan.
Marshal Jukov o‘z kitobida urush ketayotgan paytda Stalin bilan Yakov haqida gaplashganini yozgan. Unga ko‘ra o‘shanda Stalin o‘g‘lini qutqarib bo‘lmasligini aytgan.
Umuman olganda Yakov Jugashivilining asirga tushishi va o‘limi haqida bir birini inkor qiladigan ko‘plab gaplar bor. Ularning biriga ko‘ra, Yakov Jugashvili nemis soqchisiga hujum qilmagan. Konslagerda britaniyalik asirlar bilan janjal kelib chiqqan. Shunda nemislar janjallashayotganlarni otib tashlagan. Halok bo‘lganlar orasida Yakov ham bo‘lgan.
Boshqa bir ma’lumotga ko‘ra, Yakov jangda halok bo‘lgan. Nemislar uning qiyofadoshini topib, “Stalinning o‘g‘lini asir oldik” deb xabar tarqatishgan. Bu gapni hatto Stalinning asrandi o‘g‘li general Artyom Sergeyev ham aytgan.
Stalin vafotigacha Yakov Jugashvilining shaxsini ko‘kka ko‘tarish taqiqlangan – Stalin uni xoin deb bilgani uchun bunga ruxsat bermagan.
Stalindan keyin SSSRni boshqargan Nikita Xrushchyov davrida ham Yakovni hech kim eslamagan. Bunga sabab Xrushchyov 1956-yilda partiyaning 20-s’yezdida Stalinni qonxo‘r va vahshiy edi deb ataydi. Uning bu ta’rifi SSSRda Stalin va uning yaqinlari nomini amalda tilga olish taqiqlanganini anglatardi.
1964-yilda SSSRda rahbar almashadi. Aniqrog‘i Leonid Brejnev “taxtni” Xrushchyovdan tortib oladi. Shundan so‘ng Yakov Jugashvili qahramonga aylantiriladi. U haqda badiiy asarlar yoziladi, filmlar suratga olinadi.
Natijada Yakov Jugashvilining qahramonligi, Stalinning uni feldmarshalga almashtirmagani haqidagi gap-so‘zlar tarqaladi va ular bugungacha yetib kelgan.
Umumiy xulosa shuki, Stalinning o‘g‘lini feldmarshal Paulyusga almashmagani haqida tarixiy fakt yo‘q. U avval boshdan Yakovni yomon ko‘rgan, asirga tushgani uchun uni xoin deb bilan, vassalom.
G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi.
Izoh (0)