Тошкент шаҳрида “Жадидлар: миллий ўзлик, истиқлол ва давлатчилик ғоялари” мавзусида халқаро илмий анжуман бўлиб ўтмоқда. Тадбирда ўзбекистонлик ҳамда дунёнинг ўнлаб мамлакатларидан келган таниқли олимлар, тарих соҳаси вакиллари иштирок этяпти.
Мулоқотларда жадидчилик ҳаракатини тадқиқ этишдаги янги натижалар, ҳаракатнинг миллий давлатчилик шаклланиши, маърифат ва ноширлик соҳасига қўшган ҳиссаси, илмий-маданий мероси таҳлил этилмоқда. “Дарё” мухбири анжуманда иштирок этаётган жадидшунослардан интервью олди.
Америкалик тарихчи Адиб Халиднинг айтишича, жадидлар кўтарган кўплаб масалалар ҳамон долзарб.
“Тарихда аксарият мусулмон жамиятлари мустамлака қилинган. Марказий Осиё улардан бири эди. Ўшанда мусулмон зиёлилари нима қилмоқ керак, деган саволга жавоб беришга интилган. Марказий Осиёда замонавий миллий ўзликни шакллантиришда жадидлар ўта муҳим рол ўйнаган. Ва менинг илмий ишларимнинг деярли катта қисми шу масалаларга бағишланган.
Муҳим масалалардан бири жадидчиликнинг мустамлакачилик ва замонавий таълим учун кураш шароитида вужудга келганида. Бугун эса Ўзбекистон суверен давлат. Мустамлакачилик муаммо эмас, таълим ҳам. Чунки Ўзбекистонда умумхалқ таълими мавжуд. Шундай қилиб, бу саволларга ўрин йўқ. Лекин менимча, ислом ва замонавийлик ўртасидаги уйғунлик масаласи ҳамон долзарблигича қолмоқда. Жадидлар ҳеч қандай тарзда исломга қарши эмас эдилар. Улар исломни модернизация қилишни, уни тараққиёт ва замонавийлик ғояларига мослаштиришни мақсад қилганлар”, — деди тарихчи.
Филология фанлари доктори, профессор Баҳодир Карим анжуман жадидчиликни ўрганишда янги масалалар кўтарилаётгани билан ҳам аҳамиятли эканини айтди.
Бир замонлар бўлдики, жадидчиликнинг ижтимоий-сиёсий, давлатчилик жиҳатлари муҳокама қилинмади. Ваҳоланки, 72 кун умр кўрган Туркистон мухторияти тарихдаги энг катта, энг гўзал ҳодисадир. Ва айни дамда энг фожиали, қонга ботирилган ҳодиса ҳам. Ўшандан кейин Чўлпон “Бузилган ўлкага”, деб шеър ёзди. Кейин шоирнинг “Эй, гўзал Туркистон сенга не бўлди”, “Эй, гўзал Фарғона қонли кўйлагингдан айланай” деган сатрлари ёзилди. Лекин Чўлпон айнан мана шу шеърининг охирини бир умид билан якунланган. Яъни бу мамлакатда келажакда ойдин, гўзал кунлар бўлади деган маънодаги фикрлари бор. Ана шу умидли кунларда биз яшаяпмиз, — деди адабиёцҳунос.
Туркиянинг Гази университети профессори Аҳмет Бижан Эржиласун жадидчиликнинг якдил тушуниш зарурлиги ҳақида гапирди.
“Жадидчилик ҳаракати Ўзбекистонда, Қозоғистон, Туркия, Германия, Японияда, Америкада, дунёнинг кўплаб нуқталарида ўрганилмоқда. Айтишим керак, жадидчилик Туркистоннинг умум ҳаракатидир. Бунда ёлғизгина ўзбек жадидчиларини эмас, қозоқ, қирим, урал жадидчиларини ҳам бирга ўйлаш керак”, — деди анжуман иштирокчиси.
Филология фанлари доктори, профессор Ҳамидулла Болтабоевнинг таъкидлашича, жадидлар илгари сурган ғоялар ҳали тўлиқ амалга ошмаган.
“Жадидлар олдига 9 та асосий йўналишни қўйган. Улар ичида биринчиси, истиқлол эди. Истиқлолга 32 йил аввал эришдик. Кейинги масала, ўзликни таниш ва дунёга таништириш бўлган. Бу 1-2 йил ёки ислоҳот билан амалга ошадиган ҳодиса эмас. Шунинг учун улар қўйган муҳим масалалардан бири шу. Ёки бўлмаса ўзбек тилини дунё миқёсида жорийланиши ҳам муҳим йўналиш сифатида кўрилган. Жадидлар Алишер Навоий даражасидаги ёзувчилар етишиб чиқишини орзу қилишган. Шунинг учун ҳам Қодирий, Беҳбудий, Фитрат, Чўлпонлар улуғ ва гўзал асарлар ёзиб қолдирди. Назаримда, жадидлар бошлаб берган йўл давом этади. Уларнинг улуғвор ва эзгу ниятлари бир кун келиб тўлиқ амалга ошади”, — деди олим.
Турколог, Япониянинг Токио университети профессори Ҳисао Комацу илк бор Абдурауф Фитратнинг “Мунозара” асарини жуда таъсирланиб ўқиганини айтди.
“Кейин Фитратнинг фаолияти ҳамда бошқа ёзган асарларини ўқиш ва ўрганишга қизиқишим ортди. Японияда мендан аввал ҳеч бир одам жадидчилик ҳаракати ҳақида китоб ёзмаган. 2018 йилда Японияда жадидлар тўғрисида китобим нашрдан чиқди. Монографиямда Абдурауф Фитрат, Беҳбудий, Чўлпон, Мунаввар қори каби жадидчилик намоёндалари хусусида маълумот берилган”, — деди тадқиқотчи.
Маълум қилинишича, тадбирнинг иккинчи кунида давра суҳбати ўтказиш режалаштирилган. Мулоқот кенг жамоатчилик учун очиқ бўлади. Учрашувда олимлар Темур Хўжаўғли, Адиб Халид, Ҳисао Комацу, Зайнобиддин Абдурашидов ва дунёга машҳур тарихий сериаллар муаллифи Меҳмет Бўздоғ иштирок этади.
Изоҳ (0)