Toshkent shahrida “Jadidlar: milliy o‘zlik, istiqlol va davlatchilik g‘oyalari” mavzusida xalqaro ilmiy anjuman bo‘lib o‘tmoqda. Tadbirda o‘zbekistonlik hamda dunyoning o‘nlab mamlakatlaridan kelgan taniqli olimlar, tarix sohasi vakillari ishtirok etyapti.
Muloqotlarda jadidchilik harakatini tadqiq etishdagi yangi natijalar, harakatning milliy davlatchilik shakllanishi, maʼrifat va noshirlik sohasiga qo‘shgan hissasi, ilmiy-madaniy merosi tahlil etilmoqda. “Daryo” muxbiri anjumanda ishtirok etayotgan jadidshunoslardan intervyu oldi.
Amerikalik tarixchi Adib Xalidning aytishicha, jadidlar ko‘targan ko‘plab masalalar hamon dolzarb.
“Tarixda aksariyat musulmon jamiyatlari mustamlaka qilingan. Markaziy Osiyo ulardan biri edi. O‘shanda musulmon ziyolilari nima qilmoq kerak, degan savolga javob berishga intilgan. Markaziy Osiyoda zamonaviy milliy o‘zlikni shakllantirishda jadidlar o‘ta muhim rol o‘ynagan. Va mening ilmiy ishlarimning deyarli katta qismi shu masalalarga bag‘ishlangan.
Muhim masalalardan biri jadidchilikning mustamlakachilik va zamonaviy taʼlim uchun kurash sharoitida vujudga kelganida. Bugun esa O‘zbekiston suveren davlat. Mustamlakachilik muammo emas, taʼlim ham. Chunki O‘zbekistonda umumxalq taʼlimi mavjud. Shunday qilib, bu savollarga o‘rin yo‘q. Lekin menimcha, islom va zamonaviylik o‘rtasidagi uyg‘unlik masalasi hamon dolzarbligicha qolmoqda. Jadidlar hech qanday tarzda islomga qarshi emas edilar. Ular islomni modernizatsiya qilishni, uni taraqqiyot va zamonaviylik g‘oyalariga moslashtirishni maqsad qilganlar”, — dedi tarixchi.
Filologiya fanlari doktori, professor Bahodir Karim anjuman jadidchilikni o‘rganishda yangi masalalar ko‘tarilayotgani bilan ham ahamiyatli ekanini aytdi.
Bir zamonlar bo‘ldiki, jadidchilikning ijtimoiy-siyosiy, davlatchilik jihatlari muhokama qilinmadi. Vaholanki, 72 kun umr ko‘rgan Turkiston muxtoriyati tarixdagi eng katta, eng go‘zal hodisadir. Va ayni damda eng fojiali, qonga botirilgan hodisa ham. O‘shandan keyin Cho‘lpon “Buzilgan o‘lkaga”, deb sheʼr yozdi. Keyin shoirning “Ey, go‘zal Turkiston senga ne bo‘ldi”, “Ey, go‘zal Farg‘ona qonli ko‘ylagingdan aylanay” degan satrlari yozildi. Lekin Cho‘lpon aynan mana shu sheʼrining oxirini bir umid bilan yakunlangan. Yaʼni bu mamlakatda kelajakda oydin, go‘zal kunlar bo‘ladi degan maʼnodagi fikrlari bor. Ana shu umidli kunlarda biz yashayapmiz, — dedi adabiyotshunos.
Turkiyaning Gazi universiteti professori Ahmet Bijan Erjilasun jadidchilikning yakdil tushunish zarurligi haqida gapirdi.
“Jadidchilik harakati O‘zbekistonda, Qozog‘iston, Turkiya, Germaniya, Yaponiyada, Amerikada, dunyoning ko‘plab nuqtalarida o‘rganilmoqda. Aytishim kerak, jadidchilik Turkistonning umum harakatidir. Bunda yolg‘izgina o‘zbek jadidchilarini emas, qozoq, qirim, ural jadidchilarini ham birga o‘ylash kerak”, — dedi anjuman ishtirokchisi.
Filologiya fanlari doktori, professor Hamidulla Boltaboyevning taʼkidlashicha, jadidlar ilgari surgan g‘oyalar hali to‘liq amalga oshmagan.
“Jadidlar oldiga 9 ta asosiy yo‘nalishni qo‘ygan. Ular ichida birinchisi, istiqlol edi. Istiqlolga 32 yil avval erishdik. Keyingi masala, o‘zlikni tanish va dunyoga tanishtirish bo‘lgan. Bu 1-2 yil yoki islohot bilan amalga oshadigan hodisa emas. Shuning uchun ular qo‘ygan muhim masalalardan biri shu. Yoki bo‘lmasa o‘zbek tilini dunyo miqyosida joriylanishi ham muhim yo‘nalish sifatida ko‘rilgan. Jadidlar Alisher Navoiy darajasidagi yozuvchilar yetishib chiqishini orzu qilishgan. Shuning uchun ham Qodiriy, Behbudiy, Fitrat, Cho‘lponlar ulug‘ va go‘zal asarlar yozib qoldirdi. Nazarimda, jadidlar boshlab bergan yo‘l davom etadi. Ularning ulug‘vor va ezgu niyatlari bir kun kelib to‘liq amalga oshadi”, — dedi olim.
Turkolog, Yaponiyaning Tokio universiteti professori Hisao Komatsu ilk bor Abdurauf Fitratning “Munozara” asarini juda taʼsirlanib o‘qiganini aytdi.
“Keyin Fitratning faoliyati hamda boshqa yozgan asarlarini o‘qish va o‘rganishga qiziqishim ortdi. Yaponiyada mendan avval hech bir odam jadidchilik harakati haqida kitob yozmagan. 2018-yilda Yaponiyada jadidlar to‘g‘risida kitobim nashrdan chiqdi. Monografiyamda Abdurauf Fitrat, Behbudiy, Cho‘lpon, Munavvar qori kabi jadidchilik namoyondalari xususida maʼlumot berilgan”, — dedi tadqiqotchi.
Maʼlum qilinishicha, tadbirning ikkinchi kunida davra suhbati o‘tkazish rejalashtirilgan. Muloqot keng jamoatchilik uchun ochiq bo‘ladi. Uchrashuvda olimlar Temur Xo‘jao‘g‘li, Adib Xalid, Hisao Komatsu, Zaynobiddin Abdurashidov va dunyoga mashhur tarixiy seriallar muallifi Mehmet Bo‘zdog‘ ishtirok etadi.
Izoh (0)