22 январь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан Брежневга суиқасд уюштирган кичик лейтенант, СССРда водород бомбасини яратилган олимнинг сургун қилиниши ҳамда Санкт-Петербургдаги «Қонли якшанба»га оид фактлар ўрин олган.
Брежневга суиқасд уюштирган кичик лейтенант
1969 йил 22 январь куни Совет армиясининг кичик лейтенанти Кремлга кириб бориб, ҳукуматга тегишли «Зил-111Г» машинасини ўққа тутганди. Террорчи унинг ичида Совет Иттифоқи Коммунистик партияси Марказий қўмитаси бош котиби Леонид Брежнев борлигига ишонган.
Аслида эса у ичида космонавтлар — Георгий Береговой, Валентина Терешкова, Алексей Леонов ва Андриян Николаев бўлган машинани ўққа тутганди. Олти сония ичида «Макаров» пистолетидан 9 миллиметрли ўнта ўқ машинанинг олд ойнасини тешиб ўтган ва ҳайдовчи Иля Жарков ҳалок бўлган. Береговойни ойна кесиб кетган, Николаевга ва қўриқчилар офицерига ўқ теккан.
У вақтларда «Зил-111Г» мамлакатнинг юзи ҳисобланган. Чиройли машина Американинг «Кадиллак», «Бюик» ва «Паккарда» услубларидан фойдаланган ҳолда яратилган, бироқ зирҳланмаган эди. Береговой ҳайдовчининг олдига отилиб, қўл тормозини тортган. Фахрий қоровул мотоциклчиси Василий Зацепилов космонавтларни ўз танаси билан тўсиб қолиб, 11-ўққа дуч келган. Кейинги сониялар давомида махсус хизмат ходимлари ҳужум уюштирган шахсни ерга ётқизиб, қўлга олишга муваффақ бўлади.
Василий Зацепиловга Қизил юлдуз ордени, коммуналкадан иккинчи хона ва прапоршик унвони берилган. Воқеа жойига кўплаб меҳмонлар, телевидение ходимлари тўплангани боис фавқулодда ҳолатни яширишнинг имкони йўқ эди. Брежнев космонавтлардан «келинглар, бу ҳақида ҳеч нарса демаймиз», — деган.
22 ёшли геодезист Виктор Илин 1969 йил 21 январь куни Ленинград яқинидаги ҳарбий қисмдан иккита пистолет билан қочиб кетган. Самолётга чипта олиб, қурол билан Москвага келган. Ҳарбий қисм табиийки унинг қочиб кетгани бўйича қидирув эълон қилиб, унинг ташқи кўриниши ҳақидаги маълумотларни тарқатган. Аммо Ленинградда ҳам, Москвада ҳам уни ҳеч ким тўхтатмаган.
У шаҳар бўйлаб айланган, собиқ милициячи бўлган амакисиникида тунаган. Эртаси куни унинг шинелини ўғирлаб, Кремлга йўл олган. Кутилмаган тасодифлар занжири бу ерда ҳам давом этган: у ҳеч қандай тўсиқларсиз барча қўриқлов чизиқларидан ўтиб бориб, Боровиский дарвозлари қаршисидан позициясини эгаллаган.
Илин Брежневни нима сабабдан отмоқчи бўлганини қуйидагича тушунтирган: «совет даври ўз умрини яшаб бўлди, кўплаб давлатларда ҳарбий тўнтаришлар содир бўлмоқда». У терговчиларни тўнтариш ҳуқуқини Конституцияга киритиш кераклигига кўндирмоқчи бўлган. Шунингдек, у Жон Кеннедини ўлдириб, машҳурликка эришган Ли Харви Освалддан илҳомланган.
1969 йилда Илин суд қилиниб, унинг ҳукмига кўра, руҳий касалхонага даволаниш учун юборилган. Илин якка тартибдаги беморлар учун мўлжалланган палатада 20 йил ўтирган. 1988 йилда онасининг илтимоси билан у Ленинграддаги Скверосов-Степанов номидаги руҳий шифохонага ўтказилган. Орадан йил ўтган у озод этилган. Бундан ташқари, унга бир хонали квартира берилган ва ҳарбий пенсия тайинланган.
Водород бомбасини яратган академикнинг сургун қилиниши
1980 йил 22 январь куни водород бомбаси яратувчиси Андрей Сахаров Горкий шаҳрига сургун қилинган эди.
Андрей Сахаров 1921 йил 21 май куни Москвада физик ва уй бекаси оиласида дунёга келган. Болакай уйда ўқиш-ёзишни ўрганган ва 7-синфдагина мактабга чиққан. 1938 йилда Сахаров Москва давлат университетининг физика факультетига ўқишга топширган, 1942 йилда Халқ комиссариатининг топшириғи билан у Уляновскдаги патрон заводига юборилган. У меҳнат фаолияти давомида бир неча бор ўзини кўрсатган, турли йўналишларни модернизация қилиш таклифларини илгари сурган. Орадан икки йил ўтган Сахаров Москвадаги Физика институти директори номига ариза юборади. Ўз хатида бўлажак олим «назарий физика» мутахассислиги бўйича аспирантура имтиҳонларига киритилишига рухсат сўраган.
Аспирантурада ўқиган йиллари Андрей Сахаров кўплаб маърузалари билан чиқиш қилган, журналларда ўз мақолаларини чоп этган. 1947 йилда у номзодлик диссертациясини ёқлаган ва 1948 йилда Вазирлар кенгаши ҳамда Совет Иттифоқи Коммунистик партияси Марказий қўмитаси қарорлари билан ташкил этилган тадқиқот гуруҳи аъзосига айланган. Гуруҳнинг вазифаси — водород бомбасини яратиш бўйича назарий ва ҳисоб-китоб ишларини амалга ошириш. Кейинроқ маълум бўладики, мазкур гуруҳ тузилишидан олдин совет разведкаси немис физиги Калус Фуксдан АҚШда водород бомбасини яратиш устида иш бошлангани ҳақида маълумот олган. Қуролланиш пойгаси вақтида рақибни ортда қолдиришга қарор қилинади.
Махфий ишга эндигина жалб этилган Сахаровни Давлат хавфсизлик қўмитаси генерали Вячеслав Малишев ўз кабинетига чақириб, унга партияга аъзо бўлиш таклифини билдиради. Олим партиянинг айрим ҳаракатлари, хусусан, айбсизларнинг ҳибсга олиниши тўғри эканидан шубҳаланиши боис таклифни рад этади.
1950 йилда тадқиқотлар давомида Андрей Сахаров ва Игорь Тамм магнит термоизоляция плазмаси принципидан фойдаланган ҳолда бошқарилувчи термоядровий реакциядан энергетика мақсадида фойдаланиш таклифини билдиради. Орадан уч йил ўтгач, Игорь Таммнинг таклифи билан 32 ёшли Андрей Сахаров СССР Фанлар академияси академиклигига сайланади.
Тарихчиларнинг қайд этилишича, Андрей Сахаров тадқиқотлари билан бир қаторда ядровий қуролларни синовдан ўтказиш ва қуролланиш пойгаси сиёсатига фаол қаршилик кўрсатиб келган.
Андрей Сахаров бошқа олимлар билан бирга ядровий ва термоядровий қурол устида 1968 йилга қадар иш олиб боради. Бу вақтда унга инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси фаолияти билан шуғулланиш таклифи билдирилади. 1970 йилда Сахаров СССРда инсон ҳуқуқлари пропагандаси ва таъминоти муаммосини ўрганишга қаратилган Инсон ҳуқуқлари қўмитасининг таъсисчиларидан бирига айланади. 1973 йилда Андрей Сахаров швециялик мухбир Улле Стенхолмга интервью берган. Олим ўз интервьюсида совет жамиятининг асосий камчиликлар, хусусан, эркинлик йўқлиги, бошқарувдаги бюрократизм ҳақида гапирган.
Интервьюдан бир ой ўтиб Юрий Андропов ва СССР бош прокурори Роман Руденконинг «Академик А.Д. Сахаровни аксилсовет фаолияти тўғрисида»ги хати пайдо бўлган. Унда олим «Совет Иттифоқига душманлик кайфиятини» яна бир бор намоён этгани ва «Ғарбни совет давлати сиёсатига қарши фаол чиқишга» чақиргани келтирилган.
1975 йилда олим «одамлар ўртасида тинчликнинг асосий тамойилларини қўрқмасдан қўллаб-қувватлагани» ва «ҳокимиятни суиистеъмол қилиш ва инсон қадр-қимматини бостиришнинг ҳар қандай кўринишига қарши мардонавор кураши» учун тинчлик учун Нобель мукофотига сазовор бўлган.
Академик ўзининг сургун қилинишидан олдин ғарб газеталарида совет қўшинларининг Афғонистонга киритилиши сиёсатидан очиқ норозилик билдиргани келтирилган мақолалар чоп этган. 1980 йил 22 январь куни олиб ишга кетаётганида қўлга олинган ва рафиқаси Елена Боннер билан бирга судсиз Горкий шаҳрига сургун қилинган. У ерда Сахаров уч карра Социалистик меҳнат қаҳрамони унвонидан маҳрум этилган.
Сургун вақтида Сахаров бир неча бор очлик эълон қилган ва уни мажбуран госпиталга ётқизишган. Шундай очликлардан бири вақтида олим рафиқасининг юрагини операция қилдириш учун хорижга олиб чиқиш имконияти учун курашган. Шу билан бирга, Андрей Сахаровнинг фаолиятига қарши кампания давом этган, унинг руҳий носоғломлиги тўғрисида ёза бошлашган.
1983 йилда академиклар Александр Прохоров, Георгий Скрябин, Андрей Тихонов ва Анатолий Дороднисин «Қачонки ор-номус ва виждон йўқолса» номли хати билан Андрей Сахаровни танқид қилиб чиқади.
Орадан икки йил ўтгач, Сахаров Михаил Горбачёвга мактуб йўллаб, рафиқасининг даволаниши учун хорижга чиқишига рухсат беришини сўрайди. Шу билан бирга, академик келажакда сиёсий ишларга аралашмасликка ва ўзини илмий меҳнатга бағишлашга ваъда беради. 1986 йил 23 декабрь куни академик сургундан озод этилади.
Санкт-Петербургдаги «Қонли якшанба»
Бундан 118 йил олдин Россияда тарихчилар томонидан биринчи рус инқилоби сифатида таърифланиб келинадиган фожиавий воқеалар содир бўлганди. 1905 йил 22 январь куни Санкт-Петербургда бир неча минг ишчи Қишки сарой томон юриш қилганди. Унга яхши нотиқ ва оламонга таъсир ўтказа олувчи Полтава губерниясидан бўлган роҳиб Георгий Гапон бошчилик қилган.
Гапон худди Григорий Распутин каби сирли шахс ҳисобланган. Совет даврига тегишли тарихий адабиётларда Гапон ҳақида турли афсоналар мавжуд, у агент ва подшоҳ армиясида провакатор бўлгани келтирилган. СССР тарқалиб кетгач, ушбу маълумотларга мустақил тадқиқотчилар томонидан аниқлик киритилган.
Шундай қилиб Гапон Россия империяси пойтахтининг ишчи муҳитида обрўли жойни эгаллаб, 1904 йилда «Санкт-Петербургдаги Россия завод ишчиларининг йиғини» қонуний жамоат ташкилотига бошчилик қилган. У дастлаб ҳокимиятнинг илтифотига сазовор бўлган ва фаолиятини полиция бўлими ҳомийлигида давом этган.
1905 йил январь ойи бошида Санкт-Петербургдаги энг йирик корхона — Путилов заводида бир нечта ишчиларнинг ишдан бўшатилишига сабаб бўлган иш ташлаш бошланди. Иш ташлашга бошқа фабрика ва туманларнинг ишчилари ҳам қўшилган: охир-оқибат уларнинг барчаси Николай II нинг олдига петиция билан боришга қарор қилади.
Бироқ петициядан иқтисодий бандлар билан бирга, қатор сиёсий талаблар ҳам ўрин олган. Уларнинг бир қисми давлат тузилишининг асосларига таъсир кўрсатган ва очиқ-ойдин провакация характерига эга бўлган. Бундан ташқари, петицияни тузганлар шоҳ оламон олдида барча талабларни бажаришга қасам ичишини талаб қилган.
«Ҳукмдорим! Биз олдингга ҳақиқат ва ҳимоя истаб келдик… Бошқа кучимиз қолмади, шоҳим. Сабр-косамиз тўлди», — дейилади петицияда.
Ҳарбийлар ва полиция расмийлари ўнлаб ташкилотчиларни изоляция қилиш ўрнига, Гапоннинг юриш бўлмайди деган гапларига ишонган. Бу вақтда Николай II нинг ўзи Петербургда эмасди, шу сабабли Қишки саройда унинг қўлига петицияни топшириш аҳмоқона фикр эди. Охирги дақиқаларда расмийлар Гапон икки томонлама ўйин олиб бораётганини тушуниб қолган. Манифестациядан бир кун олдин шаҳарга қўшин киритиш ва марказни блоклашга қарор қилинган.
Белгиланган кунда Қишки саройга минглаб одамлар бостириб кирган. Кўпчилик ўз оилалари билан ҳаракатланган. Уларнинг аксарияти оддий гўл инсонлар бўлиб, Николай II га содиқ эди. Ишчилар император вазиятга одилона баҳо бериб, «ёвуз фабрикачилар»ни жазолайди деб ҳисоблаган. Аммо ҳарбийлар вазиятга инобатга олиб ўтирмасдан, Петербургнинг турли нуқталарида оламонга қарши ўқ узади. Натижада ваҳима юзага келган ва қурбонлар пайдо бўлган. Намойишчилар жуда кўпчиликни ташкил этганидан, ташкилотчилар уларнинг ҳаракатини тезда тўхтата олмаган.
Фожиа Николай II да оғир хотираларни қолдирган. Воқеалардан Царское Селада хабар топган шоҳ, қаттиқ хавотирга тушган. «Оғир кун! Петербургда ишчиларнинг Қишки сарой томон бориши сабаб жиддий тартибсизлик рўй берди. Қўшинлар шаҳарнинг турли нуқталарида ўт очиши керак эди, кўплаб инсонлар ўлдирилган ва яраланган. Эй Худо, нақадар қийин ва оғир!», — деб ёзганди шоҳ ўз кундалигига.
24 январь куни ҳукумат хабари эълон қилинган. Унда Петербургдаги воқеалар давомида 96 киши ҳалок бўлгани ва 333 киши яралангани келтирилган. Кейинчалик яраланганларнинг 34 нафари ҳам вафот этган. Қурбонларнинг ҳақиқий сони узоқ вақт ноаниқлигича қолиб келган. Хориж мухбирлари 2-3 минг, баъзилари ҳатто 20 минг киши ўлдирилгани ҳақида ёзган. Владимир Ленин ўз мақолаларидан бирида ҳалок бўлганлар сонини 4,6 минг киши дея кўрсатган. Гапон эса 300—600 киши ҳалок бўлгани ва камида 5 минг киши яралангани ҳақида ёзган.
Ҳарбийлар томонидан ўт очиш бошлангач, Гапонга фуқаролик кийимини кийгизишиб, Максим Горкийнинг квартирасига олиб боришган. Гапонни кўрган ёзувчи уни қучоқлаб, йиғлаб юборган ва «энди охиригача бориш» кераклигини айтган. Бу ерда роҳиб ишчиларга мактуб йўллаб, уларни қуролли қаршилик кўрсатишга чақирган ва ўзи хорижга қочиб кетган. Миграцияда бўлган даврида Гапон «Ҳаётим тарихи» номли мемуарларини ёзган.
Қирғиндан кейин Петербург полицияси бошлиғи лавозимдан олинган ва ички ишлар вазири Пётр Святополк-Мирский истеъфога чиқарилган.
«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.
Изоҳ (0)