19 октябрь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан «Руҳнома»ни уч марта ўқиган туркман халқига «тўғридан-тўғри жаннатни ваъда қилган» Сапармурат Ниёзов ва қояга урилган Мозамбик президентининг самолётига оид фактлар ўрин олган.
Туркман аҳлига «жаннатни ваъда қилган» Сапармурат Ниёзов
2002 йилнинг шу кунида Туркманистон собиқ президенти Сапармурат Ниёзовнинг «Руҳнома» китобининг бир йиллиги нишонланган эди. 2006 йилда вафот этган президент ўзига хос ислоҳотлар ва ечимлар билан ёдда қолган. Китобни ўрганиш ўрта мактабларда 2013 йилда, Туркманистон ОТМларида эса 2014 йилдан бошлаб бекор қилинган эди.
Ниёзовни бутун мамлакат бўйлаб олтин ҳайкалларини ўрнаттирган, балетни, тилла тиш, соқол ва мўйлов қўйишни тақиқлаган, вазирларни пойтахтдаги махсус 28-километрли йўлакда югуришга мажбур қилган шахс сифатида кўпчилик эслайди. 21 йил президентлик қилган Ниёзов шарафига, шунингдек, унинг ота-оналари номида шаҳар ва туманлар, қишлоқлар, корхоналар, кўча ва мактаблар номланган. Унинг ҳайкаллари, бюстлари ва портретлари минглаб майдон ва биноларни безаб келган.
Ниёзовнинг икки томли «Руҳнома» асари туркманлар учун асосий ахлоқ кодексига айланган. 2001 йилда Туркманбоши ўз халқи учун асосий китобни ёзганини эълон қилган. Турманларнинг руҳий ривожланиш дастурини ўз ичига олган «Руҳнома»ни яратиш ғояси Ниёзовга 1998 йилда келган. Унинг фикрича, у «инсон хулқ-атвори низоми, туркман жамиятининг қонун-қоидалари ва йўриқномалари тўплами»га айланиши керак эди. «Руҳнома» китобининг асосий вазифаси «маънавий тараққиёт йўналиши, унутилган урф-одат ва анъаналарни тиклаш» бўлган.
Китоб бошқа ўнлаб хориж тилларига, хусусан, камёб, зулу тилига таржима қилинган, шунингдек, овозли вариантда тақдим этилган. Бундан ташқари, асар кўзи ожизлар учун махсус шрифтларда чиқарилган.
Китоб шарафига Туркманистонда сентябрь ойи «Руҳнома» номига ўзгартирилган, ҳафта кунларидан бири — шанба эса «руҳкун» деб аталган. Бу кунда мамлакатнинг барча аҳолиси ўз раҳнамоларининг китобини ўқиши, кино, театрга бориши, маънавий жиҳатдан яхшиланиши керак бўлган. Бундан ташқари, 2005 йилда парламент қарори билан Туркманистонда «Руҳнома» йили деб эълон қилинган.
Туркманбошининг иши мактаблар ва ОТМларда алоҳида фан сифатида ўтилган, китобдаги маълумотлардан Туркманистондаги барча ташкилотларда мутахассислик имтиҳони олинган ва ҳатто ҳайдовчилик гувоҳномасини олишда ҳам ундан имтиҳон топширилган.
Шунингдек, Ниёзов мамлакатда мухолифатни тўлиқ йўқотган. Унинг бошқарув вақтида юзга яқин бош вазир ўринбосарлари ва вилоят раҳбарлари, яна юздан ортиқ бошқа юқори мартабали амалдорлар ҳибсга олинган.
Давлат раҳбари Туркманистоннинг саҳроли ҳудудларига пингвинларни «кўчириб келиш» бўйича ўзига хос қарор қабул қилган. Ниёзов ҳарорат 40 даражага етадиган жойда қуриладиган ҳайвонот боғига 18 миллион доллар ажратиш ниятида эканини маълум қилган. У ҳайвонот боғида пингвинлар бўлиши мажбурий эканини айтган. Дунёдаги энг иссиқ давлатлардан бирида болалар йил давомида конки ва хоккей ўйнаши учун муз саройи қурилган.
Туркманистон Халқ Кенгаши Туркманбоши мамлакатни умрининг охиригача бошқариши тўғрисида қарор қабул қилган. Бутун мамлакат бўйлаб Ниёзовнинг олтин ҳайкаллари ўрнатилган, улар орасида Ашхободдаги айланиб турадиган улкан ҳайкал ажралиб турган. Ниёзовнинг тасвири ароқ ва коняк идишларига, пул купюраларига туширилган.
Расман Туркманбоши номига «Буюк» ҳам қўшилган Ниёзовнинг ўзи мақтовлардан уялишини таъкидлаган. 2003 йилда тележурналистлар учун «Туркманбошини ким камроқ мақтайди» номи остида танлов эълон қилган.
Сапармурат Ниёзовнинг ноодатий қарорлари орасида вазирларга кўп километрли югуриш топшириғини қўйганидир. Бундан ташқари, у ёшларга узун соч, соқол ва мўйлов қўйиш, автомобиллардаги магнитофонларни ёқишни тақиқлаган, балет, опера, цирк ва Халқ рақси бўйича миллий ансамблни тақиқлаган, охирги 10 йилда олинган хориж ОТМларнинг дипломларини ҳақиқий эмас деб топган.
Туркманбоши ҳатто тилла тиш қўйишни тақиқлаган. Ниёзов Қишлоқ хўжалиги институти талабалари билан учрашувда 1-босқич талабасининг тилла коронкаси борлигини кўриб қолган. Талабанинг нутқини бўлган Туркманбоши унга нима сабабдан ёш ва чиройли бўлатуриб тилла тиш қўйиб олганини сўраган. «Ёшларнинг тишлари итники каби суякни ғажий олиши учун мустаҳкам ва соғлом бўлиши керак», — дейди Туркманбоши.
Эртаси куни таълим вазири, ОТМларнинг ректорлари кўрсатмасига биноан барча талабалар тилла тишларини олдириш учун стоматологик клиникаларга юборилган.
«Бу авария эмас, қўпорувчилик эканига ишончим комил»
Бундан 36 йил олдин ЖАР тоғларида ичида Мозамбик президенти Самора Машел бўлган «Ту-134» самолёти ҳалокатга учраганди. Ҳозирга қадар кўплаб инсонлар мазкур фожиа қасддан уюштирилган деб ҳисоблайди.
Самора Мозес Машел 1933 йилнинг 29 сентябрь куни деҳқон оиласида дунёга келган. У католиклар мактабида тўртта синфни тамомлаб, португал тили ва маданиятини ўрганган. 1954 йилда Машел медбрат мутахассислигини ўрганган, аммо молиявий қийинчиликлари боис ўқишни тугата олмаган ва шифохонада ишга кирган. Охир-оқибат у тиббиёт йўналишида карьера қила олмаган — 1963 йилда Машел Танзанияга йўл олиб, Мозамбикни озод этиш миллий фронтига бориб қўшилган.
1966 йилда ташкилот котибига, 1970 йилда эса раҳбарига айланган. 1975 йилда Машел «Мозамбикнинг тўлиқ мустақиллиги ва унинг конституциясини» ваъда қилган ҳолда президентлик лавозимини эгаллаган. Унинг сўзларига кўра, Мозамбик «демократик давлат»га айланиши керак эди.
Машел Маркс-Ленин ғояларини қўллаб-қувватлаган ва оқ танли кўчманчиларнинг мамлакатдан чиқиб кетишини рағбатлантирган. Мамлакатдаги ҳаммаям бу сиёсатдан хурсанд бўлмаган: 1976 йилда Мозамбик миллий қаршилиги ташкилоти шакллантирилган бўлиб, у социализм тарафдори бўлган Машелга қарши чиққан. Бу 1984 йилга келиб Мозамбикнинг барча вилоятларини қамраб олган ва 1992 йилгача давом этган фуқаролар урушининг бошланиш нуқтаси эди.
1986 йилнинг 19 октябрь куни Машел Жанубий Африка ҳукумати билан апартеид (ирқий ажратишнинг расмий сиёсати) бўйича музокараларни ўтказиб, Лусакага қайтаётган бўлган. У ўнлаб амалдорлар ва тўққизта экипаж аъзоси билан парвоз қилган.
Соат 18:46 да самолёт Мапуту аэропортининг диспетчерлик маркази билан алоқага чиққан. Бортрадист Курла радиомаёғи ёнидан ўтаётгани, пастлашга тайёрлигини маълум қилган. Соат 19:10 да радионавигацион тизимни юборган штурман йўналишни ўзгартирган. Орадан бир неча дақиқа ўтгач, қўниш ҳақида хабар берувчи тизим ўчиб қолган. Ерга хавфли яқинлашиш тизими ишга тушиб кетганига қарамай, курс йўналишини ўзгартирмаган.
Маҳаллий вақт билан соат 21:21 да самолёт қояга бориб урилган. Ҳаво кемасида бўлган 44 кишининг 34 нафари ҳалок бўлган. Бу Мозамбик тарихидаги энг йирик авиаҳалокат ҳисобланади. ЖАР ҳукумати ҳалокат экипаж айби билан содир бўлган деган хулосага келган — улар парвозни қурилмалар панели ўрнига, визуал кўриш орқали қалин булутлар ҳолатида қоронғида қўнмоқчи бўлган. Парвоз траекторияси экипаж навигация қурилмасини бошқа маёққа қараб созлагани сабаб хато бўлган. Ҳатто экипаж аъзоларининг қонида алкоголь бўлганига оид версия ҳам илгари сурилган, аммо кейинроқ ташқи ишлар вазири Р.Бота бу маҳаллий авиаэкспертлар томонидан ўйлаб топилганини тан олган.
Албатта, мазкур версия танқидларга учраган. СССР экипаж хато қилиш мумкин эмаслигини, самолёт қўпорувчилик ҳаракати натижасида курсни ўзгартирганини иддао қилган. Ҳолатни текшириш бўйича тузилган махсус комиссия экспертиза ўтказиб, самолётнинг барча қурилмалари соз ҳолатда ва об-ҳаво парвоз учун қулай бўлганини аниқлаган. Экипаж аъзолари орасида ягона омон қолган бортмеханик Владимир Новоселсов фожиа ҳақида шундай деганди: «Бу авария эмас, қўпорувчилик ҳаракати эканига ишончим комил. Жанубий африкаликлар уни олдиндан режалаштирган. Президент Самора Машел уларга халақит қилаётганди».
Бундан ташқари, тергов материаллари бутун парвоз давомида экипаж адекват ҳолатда бўлгани, вазиятни тўлиқ назорат остида ушлагани ва Мапуту аэропорти диспетчери билан алоқани аниқ олиб боргани тасдиқлаган.
Бортдаги «қора қути» ёзувларида аниқланган биргина жумла ҳалокатга ойдинлик киритган. «ВОР у ерга кўрсатяпти», деган штурман командирга.
ВОР — кўп йўналишли радиомаёқ бўлиб, самолётнинг навигацион қурилмаси айнан ундан маълумот олган. Электрон блокларнинг лаборатория тадқиқотлари қурилмалар соз ҳолатда бўлганини кўрсатган — у Мапуту аэропорти майоғи частотасига тўғриланган. Афтидан, шу йўналиш орқали анча кучли маёқ ёрдамида хато йўналиш бўйича маълумот узатилган ва бу самолёт йўналишининг ўзгариши ҳамда ҳалокатга сабабчи бўлган.
Жанубий африкалик журналист Жак Ду-При мустақил равишда ҳалокат сабабларини ўзгаришга қарор қилган. У маҳаллий деҳқонлар билан мулоқот қилганида, аҳоли самолёт урилган тоғда ҳарбийларнинг палаткасини кўрганини айтган. Ҳалокатнинг эртаси куни эса палатка йўқ бўлган.
«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.
Изоҳ (0)