19-oktabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan “Ruhnoma”ni uch marta o‘qigan turkman xalqiga “to‘g‘ridan to‘g‘ri jannatni va’da qilgan” Saparmurat Niyozov va qoyaga urilgan Mozambik prezidentining samolyotiga oid faktlar o‘rin olgan.
Turkman ahliga “jannatni va’da qilgan” Saparmurat Niyozov
2002-yilning shu kunida Turkmaniston sobiq prezidenti Saparmurat Niyozovning “Ruhnoma” kitobining bir yilligi nishonlangan edi. 2006-yilda vafot etgan prezident o‘ziga xos islohotlar va yechimlar bilan yodda qolgan. Kitobni o‘rganish o‘rta maktablarda 2013-yilda, Turkmaniston OTMlarida esa 2014-yildan boshlab bekor qilingan edi.
Niyozovni butun mamlakat bo‘ylab oltin haykallarini o‘rnattirgan, baletni, tilla tish, soqol va mo‘ylov qo‘yishni taqiqlagan, vazirlarni poytaxtdagi maxsus 28-kilometrli yo‘lakda yugurishga majbur qilgan shaxs sifatida ko‘pchilik eslaydi. 21 yil prezidentlik qilgan Niyozov sharafiga, shuningdek, uning ota-onalari nomida shahar va tumanlar, qishloqlar, korxonalar, ko‘cha va maktablar nomlangan. Uning haykallari, byustlari va portretlari minglab maydon va binolarni bezab kelgan.
Niyozovning ikki tomli “Ruhnoma” asari turkmanlar uchun asosiy axloq kodeksiga aylangan. 2001-yilda Turkmanboshi o‘z xalqi uchun asosiy kitobni yozganini e’lon qilgan. Turmanlarning ruhiy rivojlanish dasturini o‘z ichiga olgan “Ruhnoma”ni yaratish g‘oyasi Niyozovga 1998-yilda kelgan. Uning fikricha, u “inson xulq-atvori nizomi, turkman jamiyatining qonun-qoidalari va yo‘riqnomalari to‘plami”ga aylanishi kerak edi. “Ruhnoma” kitobining asosiy vazifasi “ma’naviy taraqqiyot yo‘nalishi, unutilgan urf-odat va an’analarni tiklash” bo‘lgan.
Kitob boshqa o‘nlab xorij tillariga, xususan, kamyob, zulu tiliga tarjima qilingan, shuningdek, ovozli variantda taqdim etilgan. Bundan tashqari, asar ko‘zi ojizlar uchun maxsus shriftlarda chiqarilgan.
Kitob sharafiga Turkmanistonda sentabr oyi “Ruhnoma” nomiga o‘zgartirilgan, hafta kunlaridan biri — shanba esa “ruhkun” deb atalgan. Bu kunda mamlakatning barcha aholisi o‘z rahnamolarining kitobini o‘qishi, kino, teatrga borishi, ma’naviy jihatdan yaxshilanishi kerak bo‘lgan. Bundan tashqari, 2005-yilda parlament qarori bilan Turkmanistonda “Ruhnoma” yili deb e’lon qilingan.
Turkmanboshining ishi maktablar va OTMlarda alohida fan sifatida o‘tilgan, kitobdagi ma’lumotlardan Turkmanistondagi barcha tashkilotlarda mutaxassislik imtihoni olingan va hatto haydovchilik guvohnomasini olishda ham undan imtihon topshirilgan.
Shuningdek, Niyozov mamlakatda muxolifatni to‘liq yo‘qotgan. Uning boshqaruv vaqtida yuzga yaqin bosh vazir o‘rinbosarlari va viloyat rahbarlari, yana yuzdan ortiq boshqa yuqori martabali amaldorlar hibsga olingan.
Davlat rahbari Turkmanistonning sahroli hududlariga pingvinlarni “ko‘chirib kelish” bo‘yicha o‘ziga xos qaror qabul qilgan. Niyozov harorat 40 darajaga yetadigan joyda quriladigan hayvonot bog‘iga 18 million dollar ajratish niyatida ekanini ma’lum qilgan. U hayvonot bog‘ida pingvinlar bo‘lishi majburiy ekanini aytgan. Dunyodagi eng issiq davlatlardan birida bolalar yil davomida konki va xokkey o‘ynashi uchun muz saroyi qurilgan.
Turkmaniston Xalq Kengashi Turkmanboshi mamlakatni umrining oxirigacha boshqarishi to‘g‘risida qaror qabul qilgan. Butun mamlakat bo‘ylab Niyozovning oltin haykallari o‘rnatilgan, ular orasida Ashxoboddagi aylanib turadigan ulkan haykal ajralib turgan. Niyozovning tasviri aroq va konyak idishlariga, pul kupyuralariga tushirilgan.
Rasman Turkmanboshi nomiga “Buyuk” ham qo‘shilgan Niyozovning o‘zi maqtovlardan uyalishini ta’kidlagan. 2003-yilda telejurnalistlar uchun “Turkmanboshini kim kamroq maqtaydi” nomi ostida tanlov e’lon qilgan.
Saparmurat Niyozovning noodatiy qarorlari orasida vazirlarga ko‘p kilometrli yugurish topshirig‘ini qo‘yganidir. Bundan tashqari, u yoshlarga uzun soch, soqol va mo‘ylov qo‘yish, avtomobillardagi magnitofonlarni yoqishni taqiqlagan, balet, opera, sirk va Xalq raqsi bo‘yicha milliy ansamblni taqiqlagan, oxirgi 10 yilda olingan xorij OTMlarning diplomlarini haqiqiy emas deb topgan.
Turkmanboshi hatto tilla tish qo‘yishni taqiqlagan. Niyozov Qishloq xo‘jaligi instituti talabalari bilan uchrashuvda 1-bosqich talabasining tilla koronkasi borligini ko‘rib qolgan. Talabaning nutqini bo‘lgan Turkmanboshi unga nima sababdan yosh va chiroyli bo‘laturib tilla tish qo‘yib olganini so‘ragan. “Yoshlarning tishlari itniki kabi suyakni g‘ajiy olishi uchun mustahkam va sog‘lom bo‘lishi kerak”, — deydi Turkmanboshi.
Ertasi kuni ta’lim vaziri, OTMlarning rektorlari ko‘rsatmasiga binoan barcha talabalar tilla tishlarini oldirish uchun stomatologik klinikalarga yuborilgan.
“Bu avariya emas, qo‘poruvchilik ekaniga ishonchim komil”
Bundan 36 yil oldin JAR tog‘larida ichida Mozambik prezidenti Samora Mashel bo‘lgan “Tu-134” samolyoti halokatga uchragandi. Hozirga qadar ko‘plab insonlar mazkur fojia qasddan uyushtirilgan deb hisoblaydi.
Samora Mozes Mashel 1933-yilning 29-sentabr kuni dehqon oilasida dunyoga kelgan. U katoliklar maktabida to‘rtta sinfni tamomlab, portugal tili va madaniyatini o‘rgangan. 1954-yilda Mashel medbrat mutaxassisligini o‘rgangan, ammo moliyaviy qiyinchiliklari bois o‘qishni tugata olmagan va shifoxonada ishga kirgan. Oxir-oqibat u tibbiyot yo‘nalishida karyera qila olmagan — 1963-yilda Mashel Tanzaniyaga yo‘l olib, Mozambikni ozod etish milliy frontiga borib qo‘shilgan.
1966-yilda tashkilot kotibiga, 1970-yilda esa rahbariga aylangan. 1975-yilda Mashel “Mozambikning to‘liq mustaqilligi va uning konstitutsiyasini” va’da qilgan holda prezidentlik lavozimini egallagan. Uning so‘zlariga ko‘ra, Mozambik “demokratik davlat”ga aylanishi kerak edi.
Mashel Marks-Lenin g‘oyalarini qo‘llab-quvvatlagan va oq tanli ko‘chmanchilarning mamlakatdan chiqib ketishini rag‘batlantirgan. Mamlakatdagi hammayam bu siyosatdan xursand bo‘lmagan: 1976-yilda Mozambik milliy qarshiligi tashkiloti shakllantirilgan bo‘lib, u sotsializm tarafdori bo‘lgan Mashelga qarshi chiqqan. Bu 1984-yilga kelib Mozambikning barcha viloyatlarini qamrab olgan va 1992-yilgacha davom etgan fuqarolar urushining boshlanish nuqtasi edi.
1986-yilning 19-oktabr kuni Mashel Janubiy Afrika hukumati bilan aparteid (irqiy ajratishning rasmiy siyosati) bo‘yicha muzokaralarni o‘tkazib, Lusakaga qaytayotgan bo‘lgan. U o‘nlab amaldorlar va to‘qqizta ekipaj a’zosi bilan parvoz qilgan.
Soat 18:46 da samolyot Maputu aeroportining dispetcherlik markazi bilan aloqaga chiqqan. Bortradist Kurla radiomayog‘i yonidan o‘tayotgani, pastlashga tayyorligini ma’lum qilgan. Soat 19:10 da radionavigatsion tizimni yuborgan shturman yo‘nalishni o‘zgartirgan. Oradan bir necha daqiqa o‘tgach, qo‘nish haqida xabar beruvchi tizim o‘chib qolgan. Yerga xavfli yaqinlashish tizimi ishga tushib ketganiga qaramay, kurs yo‘nalishini o‘zgartirmagan.
Mahalliy vaqt bilan soat 21:21 da samolyot qoyaga borib urilgan. Havo kemasida bo‘lgan 44 kishining 34 nafari halok bo‘lgan. Bu Mozambik tarixidagi eng yirik aviahalokat hisoblanadi. JAR hukumati halokat ekipaj aybi bilan sodir bo‘lgan degan xulosaga kelgan — ular parvozni qurilmalar paneli o‘rniga, vizual ko‘rish orqali qalin bulutlar holatida qorong‘ida qo‘nmoqchi bo‘lgan. Parvoz trayektoriyasi ekipaj navigatsiya qurilmasini boshqa mayoqqa qarab sozlagani sabab xato bo‘lgan. Hatto ekipaj a’zolarining qonida alkogol bo‘lganiga oid versiya ham ilgari surilgan, ammo keyinroq tashqi ishlar vaziri R.Bota bu mahalliy aviaekspertlar tomonidan o‘ylab topilganini tan olgan.
Albatta, mazkur versiya tanqidlarga uchragan. SSSR ekipaj xato qilish mumkin emasligini, samolyot qo‘poruvchilik harakati natijasida kursni o‘zgartirganini iddao qilgan. Holatni tekshirish bo‘yicha tuzilgan maxsus komissiya ekspertiza o‘tkazib, samolyotning barcha qurilmalari soz holatda va ob-havo parvoz uchun qulay bo‘lganini aniqlagan. Ekipaj a’zolari orasida yagona omon qolgan bortmexanik Vladimir Novoselsov fojia haqida shunday degandi: “Bu avariya emas, qo‘poruvchilik harakati ekaniga ishonchim komil. Janubiy afrikaliklar uni oldindan rejalashtirgan. Prezident Samora Mashel ularga xalaqit qilayotgandi”.
Bundan tashqari, tergov materiallari butun parvoz davomida ekipaj adekvat holatda bo‘lgani, vaziyatni to‘liq nazorat ostida ushlagani va Maputu aeroporti dispetcheri bilan aloqani aniq olib borgani tasdiqlagan.
Bortdagi “qora quti” yozuvlarida aniqlangan birgina jumla halokatga oydinlik kiritgan. “VOR u yerga ko‘rsatyapti”, degan shturman komandirga.
VOR — ko‘p yo‘nalishli radiomayoq bo‘lib, samolyotning navigatsion qurilmasi aynan undan ma’lumot olgan. Elektron bloklarning laboratoriya tadqiqotlari qurilmalar soz holatda bo‘lganini ko‘rsatgan — u Maputu aeroporti mayog‘i chastotasiga to‘g‘rilangan. Aftidan, shu yo‘nalish orqali ancha kuchli mayoq yordamida xato yo‘nalish bo‘yicha ma’lumot uzatilgan va bu samolyot yo‘nalishining o‘zgarishi hamda halokatga sababchi bo‘lgan.
Janubiy afrikalik jurnalist Jak Du-Pri mustaqil ravishda halokat sabablarini o‘zgarishga qaror qilgan. U mahalliy dehqonlar bilan muloqot qilganida, aholi samolyot urilgan tog‘da harbiylarning palatkasini ko‘rganini aytgan. Halokatning ertasi kuni esa palatka yo‘q bo‘lgan.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)