СССРдаги биринчи радиацион авария — «Қиштим фожиаси», «НКВД» томонидан немис жосусига чиқарилган бандурачи ва тангонинг пайдо бўлиши. Кун хронологиясида 29 сентябрь

29 сентябрь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан узоқ йиллар сир сақланган «Қиштим фожиаси», тано рақсининг пайдо бўлиши ҳамда «НКВД» томонидан немис жосусига чиқарилган бандурачига оид фактлар ўрин олган.

Қиштим фожиаси: Шимол ёғдуси кўриниши остидаги ҳалокат

1957 йилнинг 29 сентябрь санасида соат 16:00 да Челябинск-40 ёпиқ шаҳарчасида жойлашган «Майак» кимё комбинати ҳудудида СССР тарихидаги биринчи радиацион авария содир бўлган — радиоактив чиқиндиларни сақлашга мўлжалланган сиғим портлаб кетган. Фалокат Челябинск-40 яқинида жойлашган Қиштим шаҳри номига «Қиштим аварияси» деб аталган.

Портлаш совитиш тизимининг ишдан чиқиши оқибатида 300 метр кубли ҳажмга эга сиғимда содир бўлган. Унинг ичида 80 метр кубга яқин юқори радиоактив ядровий чиқиндилар бўлган. 1950 йилларда қурилиш вақтида конструкциянинг мустаҳкамлиги ҳеч қандай шубҳа уйғотмаган эди. У қалинлиги бир метрли бетон ичидаги котлованга жойлаштирилган.

Сиғимнинг қопқоғи 560 тоннани ташкил этган бўлиб, унинг устига икки метрли тупроқ тўшалган эди. Бироқ ҳатто бу ҳам портлашни тўхтатиб қола олмаган. Норасмий маълумотларга кўра, ҳалокат комбинат ходимининг хатолиги сабаб юзага келган. Қайноқ нитрат плутоний эритмаси бор буғлантирувчи бакка оксалат плутоний эритмаси қўшиб юборилган. Оксалатнинг нитрат билан кислоталаниши натижасида катта миқдорда энергия ажралиб чиқиб, сиғимнинг портлашини юзага келтирган.

Портлаш оқибатида атмосфера 20 миллион Ки радиоактив муддалар атмосферага чиқиб, уларнинг бир қисми икки километр баландликка қадар кўтарилган ва аэрозол бутуни ҳосил қилган. Кейинги 11-12 соат ичида радиоактив чиқиндилар портлаш жойидан 300-250 километр шимоли-шарққа тарқаб улгурган.

Радиацион ифлосланиш Челябинск, Сверлдов ва Тюмен вилоятларининг 270 минг аҳолиси истиқомат қиладиган 23 минг квадрат километр ҳудудни эгаллаган. Авария оқибатларини бартараф этиш учун 10-12 минг аҳолига эга 23 та қишлоқни кўчирилган, барча бинолар, мулклар ва қорамоллар йўқ қилинган. Бу иш билан юз минглаб ҳарбий хизматчилар ва фуқаролар шуғулланган.

Радиация тарқалишининг олдини олиш учун ҳукумат томонидан санитар-ҳимоя зонаси ташкил этилиб, у ерда қишлоқ хўжалиги фаолияти тақиқланган. 1968 йилда ушбу ҳудудда Шарқий Урал давлат қўриқхонаси ташкил этилган. У ерга ташриф буюриш тақиқланган — радиоактивлик даражаси инсон учун ҳамон хавфли. Қўриқхона радиацияга бағишланган илмий изланишларни ўтказишда муҳим рол ўйнайди.

Портлаш жойида тутунли устун ҳосил бўлиб, у тўқ сариқ-қизил рангда бўлган. 1957 йилнинг 6 октябрь куни «Челябинск ишчиси» газетасида унга бағишланган қайд чоп этилган, бироқ авария ҳақида бир оғиз ҳам гапирилмаган: «Ўтган якшанба куни кечаси кўплаб челябинскликлар юлдузли осмонда ўзига хос ёғдуни кузатди. Бизнинг кенгликларда жуда кам учрайдиган бу порлашда Шимол ёғдусининг барча белгилари мавжуд…».

Қиштим аварияси узоқ вақт давлат сири бўлиб келган. У ҳақида илк бор 1980—190 йилларда хорижда, режиссёр ва биолог Елена Саканяннинг совет биологи ҳамда генетиги Николай Тимофеев-Ресовский тақдирига бағишланган фильмда айтилган. Фильм Саканян тўғридан-тўғри Борис Ельцинга мурожаат қилганидан кейингина телевидениеда намойиш этилган.

Хориж матбуотида авария ҳақида 1958 йилнинг апрелида маълум бўлган. У ҳақда биринчи бўлиб Копенгаген газетаси ёзган. Кейинроқ АҚШ Миллий лабораториясининг ҳисоботида чоп этилган.

«Майак»даги портлаш ҳақида узоқ вақт жамоатчиликнинг хабари бўлмай келган. Кейинроқ номаълум сабабга кўра, у ОАВда «Қиштим аварияси» деб тилга олина бошланган. Қиштимнинг мазкур ҳолатга алоқаси бўлмаса-да, ушбу шаҳарга портлашга атаб обелиск ўрнатилган.

«1957 йилда ҳосил бўлган Шарқий Урал радиоактив изи ҳам Қиштим ва унинг аҳолисига таъсир кўрсатмаган», — дейди 2009 йилда фожиада қутқарувчи бўлиб ишлаганлардан бири. «Майак»да жами радиоактив ажралиш ва инсон қурбонлари билан боғлиқ 30 дан ортиқ ҳолатлар қайд этилган.

Биринчи бор ижро этилган танго

1897 йилнинг 29 сентябрь куни биринчи бор танго рақси ижро этилган эди. Бу Буэнос-Айресдаги «Олимпо» театрида — «Креол суди» спектаклининг премьерасида бўлиб ўтган.

Танго — бу мусиқага мос равишда жуфтликнинг биргаликдаги эркин рақси ҳисобланади. У 1880 йилларда Жанубий Америка қитъасида Уругвай ва Аргентина чегараси пайдо бўлган. Унинг асос солинишига Европа, Африка ва Жанубий Американинг қашшоқ аҳолиси истиқомат қиладиган шаҳарларнинг порт туманларидаги муҳит сабаб бўлган — у турфа маданиятлар қоришмасидир.

Миллий мусиқалар — Африканинг тангано ритмлари, Аргентинанинг милонгаси, Гавайининг хабанера куйи, испанларнинг фламенкоси, ҳиндуларнинг диний рақслари, полякларнинг мазуркаси ва немисларнинг валси бир-бири билан аралашиб, тангонинг ёдда қолувчи композициясини ҳосил қилган.

Даставвал тангода фақат эркаклар рақсга тушган, чунки ХХ аср бошларида меҳнат миграцияси сабаб Аргентинада аёллар етишмаган. ХХ аср бошларида рақс «криолё тангоси» деб аталган ва Европа ҳамда АҚШда кенг тарқалиб, машҳурликка эришган.

Маълумотларга кўра, танго мусиқасида фойдаланиладиган ритмлардан бири Буэнос-Айресдаги африка ҳамжамияти вакилларидан олинган. Ушбу ритм асосида милонга — тезкор рақс пайдо бўлган. Версиялардан бирида келтирилишича, «танго» аслида Африкада пайдо бўлган, у Нигерия халқининг тилида «дўмбира садоси остидаги рақс» деб аталади. Хорхе Луис Борхес шундай ёзади: «Танго Ла-Пламага тегишли ва Уругвал милонгасининг ‘ўғли’ ҳамда хабанерларнинг ‘набирасидир’».

ХХ асрнинг илк йилларида Буэнос-Айрес ва Монтевидеодаги раққослар ҳамда оркестлар Европага отланган. Тангонинг Европадаги илк намойиши Парижда, кейинчалик Лондон, Берлин ва бошқа пойтахт шаҳарлар бўлиб ўтган. 1913 йил охирларига келиб рақс Нью-Йорк, АҚШ ва Россия империясида ижро этилган.

1930—1950 йиллар Буюк депрессия бўлишига қарамай, тангонинг «олтин асри»га айланган. Кўплаб ташкил этилган ансамбллар таркибидан тангони ижро этувчи композитор ва раққослар ўрин олган ваулар ҳозирги классик услубга асос солган: Аннибал Тройло, Освалд Пулезе, Астор Пяссиолла ва ҳоказо.

Тангонинг қайта уйғониши 1983 йилда — Нью-Йоркда Forever Tango шоусининг ошилишидан кейин рўй берган ва рақс яна машҳурликка эришган. 1977 йил 11 декабрдан бошлаб, «танго қироли» Карлос Гарделя ва композитор Хулио де Каронинг туғилган куни Аргентинада «Танго миллий байрами» сифатида нишонланади. 2003 йилдан бери Буэнос-Айресда ҳар йили Аргентина тангоси бўйича жаҳон чемпионати ўтказиб келинади.

Қўбизчини немис жосусига айлантирган «НКВД»

«Яхши чалади, агар кўзи кўр бўлганида, оқил қўбизчи бўлган бўларди», — кўр қўшиқчилар ёш Гнат Хоткевичнинг бандура (кўп торли украин халқ мусиқий асбоби) чалишини эшитиб шундай дерди. Украиналик бандурачи 1938 йилнинг 29 сентябрь куни ўлимга ҳукм этилган эди.

Гнат Харьковда, ошмас ва хизматкор оиласида дунёга келган. Ота-онаси хизмат қилган савдогар Михайловнинг оиласи ҳар ёзда Деркачи қишлоғига таътилга кетиб, Гнатни ҳам олиб кетишарди. У ердаги деркачлик сўқир «Павел амаки» Гнатнинг бандура чалишдаги илк устози ҳисобланади. Хоткевич Хакров технология институтига ўқишга кирган. Диплом иши ўзи айтганидек, «ёмон бўлмаган: ўз тизмига эга 4 цилиндрли паравоз — «уни рельсга қўйсак юрадими-йўқми билмайман, лекин қоғозда чиройли кўринарди». 1899 йилда талабалар чиқишларидаги иштироки учун бир йилган институтдан ҳайдалган.

Шундан кейин у бандурасини қўлга олиб Киевга — украиналик композитор Николай Лисенконинг олдига йўл олади. «Унга чалиб бердим. Роса ёқиб тушди. Ойига 60 рубль маош билан бандурачи-солист лавозимини таклиф қилди. Бундай катта пулни умримда кўрган эмасман», — дея эслайди у кейинчалик.

«Бандурада моҳирликка эришган зиёлилар орасида халқ рэпертуарларни чаладиган ва ўзи ҳам мусиқа ёзадиган фақат Хоткевични биламан», — тан олган эди Николай Лисенко.

Бандура билан бутун Украина бўйлаб кўп сонли томошалар амалга оширилган. 1902 йилда Гнат Хоткевич Харьковдаги XII археологлар съездида бандурачилар концертини ташкиллаштиради. Шу йилнинг ўзида ҳаваскор ишчи театрга асос солади. «Насрдаги назм» номли илк китобини чоп эттиради. 1905 йилги иш ташлашлардаги иштироки учун Хоткевич Австрия-Венгрия империясига кўчиб кетишга мажбур бўлади. Шу билан у 1917 йилдаги «Февраль инқилоби»дан кейин Харьковга қайтади.

«У одамлар билан муносабатда ёқимли, дўст эди, бироқ узоқ давомли алоқаларни ўрната олмасди. Аёллар уни ёқтирар, унга ўз сир ёки ташвишингни бемалол айтсанг бўларди», — дея эслайди у билан таниш бўлган аёллардан бири.

Хоткевич биринчи марта александровкалик (ҳозирда — Запорожье вилояти) савдогарнинг қизи бўлмиш Екатерина Рубанович билан оила қуради. Никоҳдан олдин у насронийликни қабул қилган. Уларни мусиқа яқинлаштирган: у қадар чиройли бўлмаган қиз жаҳон классикасидан хабардор бўлган, Гнатга эса айнан шу етишмасди. Аммо уларнинг турли миллий қарашларга эга бўлиб, деярли қашшоқликда кун кечирган. Охир-оқибат у Гнат ва унинг онасига уч нафар болани ташлаб, 1910 йилда Москвадаги қариндошлариникига кетиб қолган.

Вақт ўтиши билан Гнат одамлардан узоқлашиб кетади. 1920 йиллар бошида у зоотехникумда дарс беради. У ерда 20 ёшли ўқувчиси Платонида Скрипо билан танишиб, натижада улар оила қуради. Болалар қарийб ўзлари тенги ўгай онани узоқ вақт қабул қила олмайди. Фақатгина 53 ёшга кирганида Хоткевич алоҳида уй олиб, чиқиб кетишга муваффақ бўлади.

1937 йилда 60 ёшли Гнат УССР Фанлар академияси президенти Александр Богомолецга мактуб ёзади. У ўзининг қилган ишлари рўйхатини тақдим этиб, Шевченко ҳақида «бадиий асари»ни тўртта китоб, «Бандура», «Мусиқа асбоблари тарихий шарҳи» дарслигини чоп этишда ёрдам сўрайди. «Бу ишларни ёлғиз ўзим қилдим, шунга қарамай, қариганимда қашшоқликда, ҳақиқий очлик ва совуқда кун кечирмоқдаман», — деб ёзади у. Гнат ўзига пенсия тайинлашларини сўраган.

Академик Богомолес хатга резолюцияга қуйидагича ёзган: «Қадрдоним Кузоятов! Сизга ёзувчи Гнат Хоткевичнинг мактубини йўллаяпман. Маълумки, у эски украин ёзувчи-идеалистлари гуруҳига мансуб бўлиб, санъатда қадимий анъаналар ташувчиси ва давомчисидир (бандурачи!); у қариб қолган; уни бир нечта катта нон бўлаги қаноатлантириши мумкин». Гнат Хоткевич ушбу «ёрдам»дан фойдаланишга улгурмаган: 1923 йилнинг 23 февралида у ҳибсга олинган. Уч ойлик сўроқлардан кейин у ўзининг немис жосуси эканини «тан олган».

1928 йилги автобиографиясида Хоткевич қуйидагича ёзганди: «Ўзимни икки оғиз сўз билан шундай таърифлашим мумкин: Харьковда туғилди, Харьковда яшади ва афтидан Харьков ёки унинг яқинида вафот этади». Уни 1938 йилнинг 8 октябрь куни «НКВД» ертўласида отиб ташлашган.

«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.