27 сентябрь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан Розетт тошларининг ўқишга муваффақ бўлган Шамолён, Афғонистон демократик республикасининг сўнгги етакчиси Муҳаммад Нажибуллонинг ўлдирилиши ҳамда Кливленддаги экологик фалокатга оид фактлар ўрин олган.
Мисрнинг қадимий ёзувлари туширилган Розетт тошларининг ўқилиши
1822 йилнинг 27 сентябри мисршуносликка асос солинган кун ҳисобланади. Айнан ушбу кунда Парижда Жан-Француа Шамполён — ёш профессор ва Қўлёзмалар ва адабиёт академияси аъзоси машҳур Розетт тошига битилган иероглифларни ўқишга муваффақ бўлганини акдемияда маълум қилган.
Мисршунос олим ушбу иероглифлар қандай маъно англитиши ҳақидаги якуний хулосага бир ҳафта олдин келган. Ўша куни тонгда у дўстидан хат олган бўлиб, мактубда Абу-Симбалдан топилган иероглифлар тасвири чизилган. Розетт тошига ўйилган ёзувларни таққослаш орқлаи у иероглифларни ўқиш мумкинлигини тушуниб етган. Ва энг муҳими — буни қандай амалга оширишни билган.
Розетт тоши — қора базалтдан иборат монолит плита бўлиб, мисрлик коҳинлар унга маъно жиҳатдан бир хил, аммо ёзилиши турлича бўлган матнларни туширган — улардан бири қадимги Миср ёзувида бўлса, иккитаси демотик — соддалаштирилган иероглифлар вариантида ёзилган. Плитани Наполеон аскарлари 1799 йилги юришда тасдофиан Розетт шаҳри (ҳозирги Рашид)дан топган. Демотик ёзувни қандайдир усул билан ўқиш имкони бўлган, аммо иероглифли матнни ўғириш борасида ҳатто умид ҳам бўлмаган — Миср иероглифлари маъноси анча олдин унутилиб кетилган белгилар деб ҳисобланган.
Шамполён бошқача ҳисоблаган. У ёшлигидан тилларни ўрганишда жуда қизиққан, акаси Жак-Жозеф қадимги Миср тарихи билан шуғуллангани боис бу қизиқиш укасига ўтган.
Розетт тоши топилганидан Жан-Француа шу ондаёқ хабар топган. Олимнинг эслашича, у топилма ҳақида тўққиз ёзишида журналдан ўқиган. Ундаги иероглифларни ўқиш имконсиз эканини эшитиб, мактабда барчага уни бир кун келиб ўқий олишини эълон қилган. Жан-Француа артефакт билан ҳақиқатда шуғулланишни 10 йилдан кейин бошлаган — айнан ўшадан бошлаб у акаси билан мактуб орқали Роззет тошини муҳокама қилишни бошлайди.
Розетт тошини таҳлил қилиш давомида аниқланган биринчи нарса — ундаги айрим демотик ёзувларнинг копт алифбоси белгиларини ёдга солиши бўлган. Кейинроқ у мазкур ўхшашликлар тасодиф эмаслигини исботлаган. Аммо иероглифларни тушуниш учун яна вақт керак эди. Аввалига у улар ҳарф эмас, балки сўзни англатади дея хато ўйлаган ва охири берк кўчага кириб қолган. Натижада Шамполён Мисрнинг иероглифли матни белгилар ва ҳарфлар аралашмаси эканини тушунган.
14 сентябрь куни Шамполён кашфиётини амалга оширганида, у ўзига юборилган эскизларда иероглифларни, яъни пастки қисмида горизонтал чизиқ билан чўзинчоқ контурни (картуш) кўрган Қадимги Мисрда, аллақачон ўрнатилганидек, мисрликлар фиръавннинг исмини шу каби жимжимадор ёзган.
Шамполён биринчи бўлиб фиръавн Рамзеснинг исмини ўқиган. Картуш Қуёш тасвиридан бошланган бўлиб, бу «р» ҳарфини англатган, чунки коптчада Қуёш «ре» дейилади. Сўз олдинроқ аниқланган ва «ммс» товушини берувчи тасвир билан якунланган. Тадқиқотчи бошқа Розетт тошига битилган картушни ҳам эслаган. Уни ўрганган Шамполён «ммс» иероглифи сўз охирида эканини кўрган, сўз бошида эса лайлаксимон қуш тасвири бўлган. Аммо ушбу қуш коптчада «тот» дейилади. Бу эса фиръавннинг исми Тутмос бўлганини англатган.
Қўлёзмалар академиясига ҳисобот беришга озгина вақт қолганида Шамполён Розетт тошининг қолган иероглиифларини ҳам таҳлил қилиб, ҳатто уларни ёдлаб олган. Охир-оқибат у иероглифларнинг катта қисми алифбо белгиларидан иборат эканини аниқлаган.
Кейинги йиллар давомида Шамполён қадимги Миср ёзувларини имкон борича кўпроқ ўрганишга уринган. Ўз изланишлари давомида у Италияга борга, хусусан, у ерда Розетт тошига ўхшаш қўлёзмага дуч келган — у грекча, демотик ва иероглифли ёзувларда қайд этилган. Бу ёзувларда у иккита исмни — Клеопатра ва Юлий Цезардан туғилган ўғли Цезарионни ўқишга муваффақ бўлган. 1828 ва 1829 йилларда Мисрга саёҳати эса унинг ҳаётида туб бурилиш ясаган. Ёзувларни қидириб, у деярли бутун мамлакатни — Розетт, Қоҳирани айланиб чиққан, Луксор ва Карнак ибодатхоналарида бўлган.
«Қайта қуришнинг сўнгги қурбони»: толиблар Нажибуллони қандай қатл этганди?
1996 йилнинг 27 сентябрь куни «Толибон» ҳаракати Афғонистон пойтахти Кобулни деярли жангсиз эгаллаган эди. Улар кечаси БМТ ваколатхонаси биносига кириб, Афғонистон Демократик Республикаси (АФР)нинг сўнгги етакчиси Муҳаммад Нажибулло ҳамда унинг укаси Шоҳпур Аҳмадзойни қўлга олиб, у ердаги қолган афғонларни калтаклаганди. Орадан уч соат ўтгач, асирлар қатл этилган. Марҳум Нажибуллонинг жасади машинага боғланиб, президент саройи бўйлаб икки километр судралган, кейин эса дарвоза олдига осиб қўйилган. Собиқ президентинг ўғирланиши ва ҳеч қандай судсиз ўлдирилиши БМТ Бош Ассамблеяси ва қатор мусулмон давлатлар томонидан қораланган, бироқ акция раҳбари Нур Ҳакмал қуйидагича жавоб қайтарган: «Биз уни ўлдирдик, чунки у халқимиз қотили эди».
Шундан кейин толиблар Афғонистон Ислом Амирлигига асос солинишини эълон қилди, назорати остидаги ҳудудларда шариат қонунларини жорий этиб, мамлакатни беш йил — АҚШ 2001 йил 11 сентябрдаги терактга жавобан террорчиларга қарши операция эълон қилгунга қадар бошқарди.
Умуман олганда Афғонистонда фуқаролик уруши 1978 йилнинг 27 апрелида содир бўлган «Апрель инқилоби»дан буён тўхтамаган, ўшанда ҳарбий тўнатиш ортидан ҳукумат тепасига Нур Муҳаммад Таракий ва унинг ўринбосарлари — Бабрак Кармал ва Ҳафизилло Амин келган эди. Улар Афғонистондаги Халқ-демократик партиясининг турли фракцияси вакиллари бўлиб, уни Осиёдаги совет республикасига айлантириш ниятида эди.
Амин ҳокимиятни 1979 йилнинг 16 сентябрдаи ўзидан олдинги раҳбар ва партия асосчиси Таракийни ўлдириб, кейин эгаллаган. Бунинг ортидан совет қўшинларини ёрдамга чақирган Амин катта хатога йўл қўйган эди: ҳаддан ташқари мустақил ва ҳокимиятга чанқоқ раҳбарга ишонмай, совет партияси раҳбарлари уни йўқ қилишга қарор қилган — заҳарлаш борасидаги муваффақиятсиз уринишидан сўнг, Совет махсус кучлари Амин саройига бостириб кирган, натижада кўплаб инсонлар, шу жумладан, Аминнинг ўзи ва икки ўғли қурбон бўлган. Оиланинг қолган аъзолари эса Таракийнинг оиласи билан қамоққа ташланган.
Аминнинг ўрнига Москвадан транспорт самолёти билан келтирилган Бабрак Кармал тайинланган. Бундан қадар у юқори лавозимдан четлатилган ва даставвал Чехословакия элчиси этиб тайинланганди, 1978 йилнинг кузида эса ҳукуматга қарши фитнани ташкиллаштиришда айбланиб, мамлакатдан қочиб кетган.
Бабрак Кармал ҳокимиятга Горбачев ва қайта қуриш келгунига қадар Афғонистонни бошқарган. 1986 йилнинг 4 майида Кармал «соғлиғи туфайли» бош котиб лавозимидан четлатилган ва қолган умрини Москвада ўтказган — у 1996 йилнинг 3 декабрида буйрак саратонидан вафот этган.
Апрель воқеаларидан кейин Кобул университетида тиббий таълимни олган «доктор Нажибулло» Кобул партияси қўмитасини бошқарган, кейин эса Кармал билан бирга ҳокимиятдан четлатилган: 1978 йилнинг 28 июнида у Эронга элчи этиб тайинланган, октябрда эса ҳукуматга қарши фитнада айбланиб, фуқароликдан маҳрум этилган. Шунингдек, у совет қўшинлари Афғонистонга киритилгунга қадар Москвада яшириниб юрган. 1980 йилда мамлакатга қайтгач эса Афғонистон Давлат хавфсизлик хизмати раҳбари лавозимига тайинланган.
Афғонистон Демократик Республикаси раиси бўлган Нажибулло 1987 йилнинг 1 октябридан кейин ҳам деярли имконсиз ишни амалга оширган: совет қўшинлари олиб чиқиб кетилган бўлсада, ҳокимиятни ўз қолида ушлаб қолган. У 1990 йилнинг 6 мартида ўз мудофаа вазири Шоҳнавоз Танайнинг қуролли исёнини бостирган. Унинг ҳокимияти ҳатто 1992 йилнинг 1-янваида СССР тарқалгач, Россия Афғонистонга барча қуролланиш ва ўқ-дориларни етказиб беришни тўхтатиб, маслаҳатчиларини чақириб олганидан кейин ҳам бошқара олган.
Бу вақт ичида Нажибулло миллий ярашув сиёсатини олиб боришга, сиёсий маҳбусларни озод қилишга, ўзаро ўт очишни тўхтатишга, музокаралар ўтказишга, коалиция ҳукуматига мухолифат вакилларини таклиф қилишга ва ниҳоят кўппартиявийлик тизимига ўтишга ҳаракат қилган. У Аҳмадшоҳ Масъуд, Жалолиддин Ҳаққоний ва Исмоил Хон каби дала қўмондонларини сиртдан афв этган, мамлакат номини Афғонистон Республикаси деб ўзгартирган, 1987 йилда конституцияни ўзгартириб, ундан социализм ва коммунизмга оид барча ҳаволалар олиб ташланган.
Бироқ буларнинг барчаси энди етарли эмас эди: Покистон ва Эрондан кўплаб қочқинлар қайтиб келганига ва қуролли гуруҳларнинг бир қисми ҳукумат томонига ўтганига қарамай, мухолифатнинг асосий раҳбарлари ҳали ҳам ҳукуматнинг тинчлик ташаббусларини қатъият билан рад этарди.
Нажибулло вазият устидан назоратни 1992 йилнинг 18 мартида истеъфога чиқишга тайёрлигини айтганида бой берди. Нажибулло келаётган душмандан БМТнинг Афғонистонга гуманитар ёрдамни мувофиқлаштириш бошқармаси бошлиғи Бенон Севан кўмагида 16 апрель куни оиласи билан Кобулдан БМТ самолётида қочишга уринган. Бироқ унинг ўзи Абдурашид Дўстум бошчилигидаги Афғонистондаги ўзбеклар қаршилиги сабаб самолётга ўтира олмаган. Нажибулло укаси билан БМТнинг Кобулдаги қароргоҳига яширинишга мажбур бўлган. Ҳиндистон элчихонаси унга ёрдам беришдан бош тортган.
Кливленддаги экологик фалокат
1986 йилнинг 27 сентябрь куни соат 13:50 ларда Кливлендда 1,5 миллионга яқин ҳаво шари чиқариб юборилиб, жаҳон рекорди ўрнатилган эди. Мазкур воқеа ташкилотчиси бўлган United Way кейинги бир неча соат, кунлар ва ҳафталар давомида ер тортишиш кучининг ўзгармас қоидасига ўз тажрибасида гувоҳ бўлган: кўтарилган ҳамма нарса, қулаши керак.
Мазкур ҳолатда шарлар Бёрк-Лейкфронт аэропортига тушиб, учиш-қўниш йўлагини тўсиб қўяди. Медин округига тушган шарлар отларни қўрқитиб юборган ва натижада у ташкилотчиларни судга бериб, компенсация ундиришга муваффақ бўлган. Эрик кўлига тушган шарлар Соҳил хизмати вертолётига бедарак йўқолган икки балиқчини топишга халақит берган, кейинчалик уларнинг жасади топилганл марҳумлардан бирининг аёли судга бериб, ишни ютиб чиққан.
1986 йилда ўтказилган Ҳаво шарлари фестивали — Balloontest’нинг мақсади хайрия маблағларини тўплаш ва бир вақтнинг ўзида ҳавога учирилган шарлар рекордини янгилаш эди. Бундан олдинги рекорд бир йил олдин Калифорнияда Disneyленднинг 30 йиллиги муносабати билан ўрнатилган.
Гувоҳлардан бирининг сўзларига кўра, United Way ташкилоти рекордни уриш мақсадида 1,5 миллион дона ҳаво шари сотиб олган. Аксига олиб, об-ҳаво ҳам уларга қарши ишлаган: тадбирнинг энг қизғин жойида ёмғир қуай бошлаган. Шамол ҳаво шарларини шимол томон учирган, ёмғир эса уларни сувга туширган.
The Plain Dealer газетаси ушбу воқеани қуйидагича таърифлаган: «2,5 минг нафар талаба ва кўнгиллилар эрталабдан тўлдирган ҳаво шарларининг пластик контейлерлари майдоннинг жануби-ғарбий қисмини эгаллаб, турфа рангли улкан қуббани эслатарди. Бир неча сониядан кейин шарлар осмонга учирилди, улар бинони бутунлай тўсиб қўйди, кейин булутлар орасига учиб, рангли доғга айланди».
29 сентябрь куни газета Соҳил хизмати икки кун олдин балиқ тутишга чиққан Раймон Бродерик ва Бернард Зулсерни қидириш ишларини тўхтатгани ҳақида ёзган. Уларнинг кемаси Эджуотер Паркнинг ғарбий қисмидан топилган. Соҳил хизматининг тахминича, кема тўлқинли сувда ағдарилиб кетган, балиқчилар эса сузиб чиқишга уринган, бироқ буни уддалай олмаган. Икки ҳафтадан кейин сув уларнинг жасадини қирғоққа чиқариб ташлаган.
Бу вақтга келиб, Ҳаво шарлари фестивалининг асоратлари ҳақида кўплаб шикоятлар кела бошлаган. Хусусан, гелий газининг исроф қилиниши, аэропортнинг учиш-қўниш йўлаги тўсиб қўйилгани…
Ноябрь ойига келиб барча халқаро нашрлар бу ҳақида ёзишни бошлаган. Онтариолик Аллен Вудлифф исмли эркак сайр қилиб юриб, кўлда бир ёки икки эмас, бир дунё шарларга дуч келганини айтган: «Бу шарлар пластикдан қилинган, чиримайди: уларни олиб ташлаш учун яхшигина харажат кетади. Шунингдек, улар ёввойи ҳайвонларга зарар етказиши ҳам мумкин».
Муаммолар шу билан тугамаган. 1987 йилнинг 4 сентябрь куни The Plain Dealer газетаси қуйидаги хабарни ёзган: «Кеча Монтвил шаҳрида яшовчи Луиза Новаковски 100 минг доллар компенсация олиш мақсадида United Way’ни судга берди. Унинг айтишича, фестиваль давомида учирилган шарлардан қўрқиб кетган араб отларига югуриб, жиддий жароҳат олган». Мазкур иш ошкор этилмаган ҳолда ҳал қилинган.
Орадан бир йил ўтгач, юқоридаги фестивалга боғлиқ яна бир суд можароси оммага маълум бўлган. Бруклинлик аёлнинг маълум қилишича, Соҳил хизмати ходимлари унинг Эри кўлига чўкиб кетган турмуш ўртоғини қидиришда минглаб ҳаво шарлари сабаб қийинчиликка учраган. У тадбирни ташкиллаштирган компанияни судга бериб, 3,2 миллион доллар компенсация талаб қилган. Мазкур иш ҳам ошкор этилмаган шартлар асосида ёпиб юборилган.
«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.
Изоҳ (0)