Паспортдаги исми бошқа бўлган, бир умр шляпа кийган, Швецияда дафн этилган. Ўзбек киноси асосчиларидан бири, режиссёр Мелис Абзаловни хотирлаб

«Чинор остидаги дуэл», «Суюнчи», «Келинлар қўзғолони», «Чимилдиқ» сингари асл ўзбекона ҳаёт тарзи, ўлмас анъана ва қадриятлар акс этган фильмлар режиссёри Мелис Абзалов 18 ноябрь санасида таваллуд топган. Қуйида машҳур кинорежиссёрнинг ҳаёт ва ижод йўлига назар ташлаймиз.

Қора «Победа»га маҳлиё ўсмир

Мелис Абзалов 1938 йил Тошкент вилоятининг Янгийўл туманида туғилган. Унга бувиси Мақсудхўжа деб исм қўяди. Бироқ яқинлари Мелис исми билан чақира бошлашади ва умрининг охирига қадар шу исмда қолади. Унинг болалик чоғлари уруш йилларига тўғри келган бўлса-да, аммо оиласи ўзига тўқлиги боис бирор нарсага эҳтиёж сезмай, вояга етади. Мелис шўх ва уришқоқлиги туфайли тенгдошлари ундан бироз ҳайиқарди.

У балоғат ёшида пойтахтда кам сонли инсонлар ҳайдайдиган «Победа» машинасини харид қилади. Қоп-қора автоулов ўсмирнинг хаёлини ўғирлагач, биринчи куниёқ рулга ўтириб, ўзида йўқ хурсанд кайфиятда машинани учириб бошқаради.

Орадан ҳеч қанча вақт ўтмай, тасодифан «Победа»ни дарахтга уриб олади. Аввалига у қилмишидан қаттиқ афсусланиб, «Дадам роса уришиб беради», деган қўрқувда юради. Лекин отасининг «Бўлар иш бўлди, ўтган ишга саловат», дея танбеҳ аралаш айтган гапи уни қувонтириш баробарида ҳайратлантиради ҳам.

«Ўғлим мушук-сичқон ўйнаб юрибди»

Мактабни тамомлаган Мелис кейинги таҳсилни санъат соҳасида давом эттириш мақсадида ҳозирги Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институтига ҳужжат топширади.

Оила аъзоларига, хусусан, дадасига асл муддаосини айтгач, жиддий қаршиликка учрайди. Отаси «Бизнинг авлоддан артист чиқмаган ва бундан кейин ҳам бўлмайди», дея қатъий оҳангда жавоб қайтаради. У эса билганидан қолмай, мақсади сари астойдил интилади.

«Ҳа, отам санъаткор бўлишимни умуман истамаган, ҳатто институтга киришимга қаршилик кўрсатган. Олийгоҳни битириб Ёш томошабинлар театрида ишлаётганимда бир дўстига: «Буни қаранг, одамларнинг болалари илмий ишлар қилиб, мамлакат тараққиётига ҳисса қўшаётган бир пайтда менинг ўғлим мушук-сичқон ўйнаб юрибди», деб ачиниш билан гапирган.

Театрдаги бирорта ролимни ҳам бориб кўрмаган. Чунки отам ўзининг йўлидан кетишимни истарди. Йиллар ўтиб, қирқ беш ёшдан ошиб қолганимда ота-ўғил бир куни бозорга тушдик. Одамлар мени узоқдан таниб ёнимга келишяпти, қўл узатиб сўрашишяпти. Падарим эса бу манзарадан лолу ҳайрон. Сабаби олдинлари ҳамма уларни танир, атрофларини ўраб оларди-да.

Барча билан салом-алик қилиб, сўрашиб олганимдан кейин қўлимдан тортиб, четга олиб чиқдилар. Яна уришадилар, деб тургандим. Йўқ! Кутилмаганда «Ўғлим, мени кечир. Сени тушунмаган эканман», деб розилик берган ва касбимдан хурсанд бўлган», — деган эди Мелис Абзалов интервьюларининг бирида.

Театр актёридан кинорежиссёрликка...

1961 йилда институтни тугатган Мелис икки йил давомида Ёш томошабинлар театрида актёр бўлиб ишлайди. Ўнга яқин саҳна асарларида турли характердаги ролларни ижро этади. Илк режиссёрлик иши — «Алибобо ва қирқ қароқчи»ни ҳам шу даргоҳда саҳналаштиради.

1963 йилдан бошлаб «Ўзбекфильм»да фаолият юритади. Дастлаб ассистент ва режиссёр ёрдамчиси сифатида Комил Ёрматов, Шуҳрат Аббосов, Малик Қаюмов, Йўлдош Аъзамов,Латиф Файзиевларнинг йигирмага яқин фильмларида биргаликда ижод қилади, тажрибасини оширади. 1971 йил Москвада Георгий Данелия курсида сабоқ олгач, бир неча йилдан кейин кино оламидаги илк мустақил иши ҳисобланган «Чинор остидаги дуэл» фильмини суратга олади.

Дебют картинаси муваффақиятли чиққач, у ўз устида янада изланиб, «Суюнчи», «Келинлар қўзғолони», «Армон», «Майсаранинг иши», «Кўзларим йўлингда», «Ўткан кунлар», «Чимилдиқ» каби кетма-кет кинолар яратади. Унинг ижодий асарлари турли кинофестивалларда совринли ўринларга лойиқ кўрилади.

Узоқ йиллар «Ватан» киностудиясининг бадиий раҳбари сифатида меҳнат қилган Мелис Абзалов «Еттинчи ўқ», «Инсон қушлар ортидан боради», «Қўқон воқеаси», «Арслоннинг саргузаштлари» сингари фильмларда актёр сифатида намоён бўлади.

Нафақат ҳаётда, балки экрандаги ролларида ҳам шляпа кийишга одатланган Мелис Абзалов 1987 йилда Ўзбекистон ССРда хизмат кўрсатган артист унвони билан тақдирланади.

Швецияда дафн қилинган

Ўзбек киноси ривожига муносиб ҳисса қўшган Мелис Абзаловни 2000 йилларда фарзандлари Швецияга олиб кетади. Аммо режиссёр вақти-вақти билан Ўзбекистонга кино олиш учун келиб туради.

У 2016 йилнинг 26 октябрида 78 ёшида Стокгольмда юрак хуружидан вафот этади. Фарзандлари келишган ҳолда Мелис Абзаловни унинг сўнгги кунлари ўтган Швецияда дафн этишга қарор қилишади.

Режиссёрнинг уч нафар фарзанди, ўнлаб набира ва эваралари бўлиб, қизи Назира айни пайтда Швецияда истиқомат қилади.

«Чин маънодаги устозим эди»

Ноила Тошкенбоева, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист:

— Мелис акани биринчи рафиқаси Дилбар билан курсдош бўлганлигим боис уларни талабалик давримдан танирдим. Уйларига ҳам тез-тез бориб турардим, сингилларини ҳам яқиндан билардим. Зиёли, руслашган оилада улғайган бўлса-да, аммо ўзбекона урф-одатларни икир-чикиригача пухта билишлари мени ҳамиша ҳайрон қолдирарди.

Улар билан ҳамкорлигимиз режиссёр ассистенти сифатида ижод қилиб юрган пайтларидан бошланган. Ўзи мустақил равишда кино олишга киришган даврида ҳам эпизодик ролларга чақиришни сира эсидан чиқармасди.

Ўйлаб қарасам, «Чинор остидаги дуэл» фильмидан ташқари барча картиналарида каттами-кичикми роллар ўйнаган эканман ва ҳеч қачон «проба» топширмаганман. Мелис ака туфайли томошабинлар қалбига кириб бордим. Сабаби «Суюнчи» ва «Келинлар қўзғолони»дан сўнг халқимизга янада танилдим ва ҳалигача томошабинлар эътирофию эътиборидаман. Назаримда, актёр учун бундан ортиқ бахт бўлмаса керак.

Мелис ака мен учун чин маънодаги устоз эди. Актёрга асосий мақсадини тушунтирарди-да, айрим режиссёрлар сингари «ундай қил, бундай қилма», дея кўрсатма бермасди ва имкон қадар эркинлик беришга интиларди.

Ижодий жамоа аъзоларининг бирортасини ҳам шахсиятига тегиб, ортидан ёмонлаб, ҳурматини тўкмасди, суратга олиш жараёнида айниб-алжимасди ва бундай одат уларга ёт эди. Ўз асарлари орқали ўзбек киноси тарихида ўчмас из қолдирган буюк режиссёр билан ҳамнафас бўлганлигимдан ҳамиша ўзимни бахтиёр ҳис қиламан!

«Бир умр кино муҳаббати билан яшади»

Режиссёрнинг қизи Назира Абзалова хотираларидан:

— Дадам раҳматли ҳазиллашишни, қўрқитишни яхши кўрарди. Уйда мусиқа эшитиб, овқат қилиб юрсам, секин эшикни очардилар-да, фақат бошларини киритиб, «ку-ку» дердилар. Умрининг охирларигача менга шундай ҳазил қилдилар.

Болалик дамларимни эсласам, кўз олдимда уйимиз тўла ижодкорларнинг гурунг қилиб ўтиришлари гавдаланади. Отам суратга олиш ишлари ниҳоялангач, хонадонимизга барча ижодий жамоа аъзоларини етаклаб келиб, уларни меҳмон қиларди. Палов тайёрлаб, байрамона муҳит яратишга интиларди.

Мелис Абзаловнинг фильмида иштирок этишни ҳар бир актёр орзу қиларди. 4 ёшимда падаримнинг «Армон» фильмида эпизодик роль ўйнаганман. У мен учун ҳалигача катта роль.

Дадам «Суюнчи» киносида «Чой, чой, уф, намунча кўп чой ичади булар», дейдиган ўша қошларига қалин ўсма қўйиб олган қиз — Назирага нисбатан меҳр-муҳаббати улкан бўлгани учун менга ўша қаҳрамонининг исмини қўйган. Картинанинг суратга олиш ишлари охирлай деб қолганда дунёга келганман. Дадам иши кўплигидан мени туғуруқхонадан олиб чиқишга кела олмаган. Лекин жамоасидаги актёрлар онамга «Чайка» русумли кир ювиш машинаси совға қилишган. Волидам бу машина ўша пайтда жуда ҳам қимматбаҳо бўлганлигини кўп гапирарди.

Отам бир умр кинога бўлган муҳаббат билан ёниб яшади. Умрининг сўнгги кунларини бирга ўтказдик. Боладек бўлиб қолганди ва фарзандларим билан ўйнаб зерикмасди. У устозим, ҳимоячим, қалқоним эди.

Миролим Исажонов тайёрлади