Pasportdagi ismi boshqa bo‘lgan, bir umr shlyapa kiygan, Shvetsiyada dafn etilgan. O‘zbek kinosi asoschilaridan biri, rejissor Melis Abzalovni xotirlab

“Chinor ostidagi duel”, “Suyunchi”, “Kelinlar qo‘zg‘oloni”, “Chimildiq” singari asl o‘zbekona hayot tarzi, o‘lmas an’ana va qadriyatlar aks etgan filmlar rejissori Melis Abzalov 18-noyabr sanasida tavallud topgan. Quyida mashhur kinorejissorning hayot va ijod yo‘liga nazar tashlaymiz.

Qora “Pobeda”ga mahliyo o‘smir

Melis Abzalov 1938-yil Toshkent viloyatining Yangiyo‘l tumanida tug‘ilgan. Unga buvisi Maqsudxo‘ja deb ism qo‘yadi. Biroq yaqinlari Melis ismi bilan chaqira boshlashadi va umrining oxiriga qadar shu ismda qoladi. Uning bolalik chog‘lari urush yillariga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa-da, ammo oilasi o‘ziga to‘qligi bois biror narsaga ehtiyoj sezmay, voyaga yetadi. Melis sho‘x va urishqoqligi tufayli tengdoshlari undan biroz hayiqardi.

U balog‘at yoshida poytaxtda kam sonli insonlar haydaydigan “Pobeda” mashinasini xarid qiladi. Qop-qora avtoulov o‘smirning xayolini o‘g‘irlagach, birinchi kuniyoq rulga o‘tirib, o‘zida yo‘q xursand kayfiyatda mashinani uchirib boshqaradi.

Oradan hech qancha vaqt o‘tmay, tasodifan “Pobeda”ni daraxtga urib oladi. Avvaliga u qilmishidan qattiq afsuslanib, “Dadam rosa urishib beradi”, degan qo‘rquvda yuradi. Lekin otasining “Bo‘lar ish bo‘ldi, o‘tgan ishga salovat”, deya tanbeh aralash aytgan gapi uni quvontirish barobarida hayratlantiradi ham.

“O‘g‘lim mushuk-sichqon o‘ynab yuribdi”

Maktabni tamomlagan Melis keyingi tahsilni san’at sohasida davom ettirish maqsadida hozirgi O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat institutiga hujjat topshiradi.

Oila a’zolariga, xususan, dadasiga asl muddaosini aytgach, jiddiy qarshilikka uchraydi. Otasi “Bizning avloddan artist chiqmagan va bundan keyin ham bo‘lmaydi”, deya qat’iy ohangda javob qaytaradi. U esa bilganidan qolmay, maqsadi sari astoydil intiladi.

“Ha, otam san’atkor bo‘lishimni umuman istamagan, hatto institutga kirishimga qarshilik ko‘rsatgan. Oliygohni bitirib Yosh tomoshabinlar teatrida ishlayotganimda bir do‘stiga: “Buni qarang, odamlarning bolalari ilmiy ishlar qilib, mamlakat taraqqiyotiga hissa qo‘shayotgan bir paytda mening o‘g‘lim mushuk-sichqon o‘ynab yuribdi”, deb achinish bilan gapirgan.

Teatrdagi birorta rolimni ham borib ko‘rmagan. Chunki otam o‘zining yo‘lidan ketishimni istardi. Yillar o‘tib, qirq besh yoshdan oshib qolganimda ota-o‘g‘il bir kuni bozorga tushdik. Odamlar meni uzoqdan tanib yonimga kelishyapti, qo‘l uzatib so‘rashishyapti. Padarim esa bu manzaradan lol-u hayron. Sababi oldinlari hamma ularni tanir, atroflarini o‘rab olardi-da.

Barcha bilan salom-alik qilib, so‘rashib olganimdan keyin qo‘limdan tortib, chetga olib chiqdilar. Yana urishadilar, deb turgandim. Yo‘q! Kutilmaganda “O‘g‘lim, meni kechir. Seni tushunmagan ekanman”, deb rozilik bergan va kasbimdan xursand bo‘lgan”, — degan edi Melis Abzalov intervyularining birida.

Teatr aktyoridan kinorejissorlikka...

1961-yilda institutni tugatgan Melis ikki yil davomida Yosh tomoshabinlar teatrida aktyor bo‘lib ishlaydi. O‘nga yaqin sahna asarlarida turli xarakterdagi rollarni ijro etadi. Ilk rejissorlik ishi — “Alibobo va qirq qaroqchi”ni ham shu dargohda sahnalashtiradi.

1963-yildan boshlab “O‘zbekfilm”da faoliyat yuritadi. Dastlab assistent va rejissor yordamchisi sifatida Komil Yormatov, Shuhrat Abbosov, Malik Qayumov, Yo‘ldosh A’zamov,Latif Fayziyevlarning yigirmaga yaqin filmlarida birgalikda ijod qiladi, tajribasini oshiradi. 1971-yil Moskvada Georgiy Daneliya kursida saboq olgach, bir necha yildan keyin kino olamidagi ilk mustaqil ishi hisoblangan “Chinor ostidagi duel” filmini suratga oladi.

Debyut kartinasi muvaffaqiyatli chiqqach, u o‘z ustida yanada izlanib, “Suyunchi”, “Kelinlar qo‘zg‘oloni”, “Armon”, “Maysaraning ishi”, “Ko‘zlarim yo‘lingda”, “O‘tkan kunlar”, “Chimildiq” kabi ketma-ket kinolar yaratadi. Uning ijodiy asarlari turli kinofestivallarda sovrinli o‘rinlarga loyiq ko‘riladi.

Uzoq yillar “Vatan” kinostudiyasining badiiy rahbari sifatida mehnat qilgan Melis Abzalov “Yettinchi o‘q”, “Inson qushlar ortidan boradi”, “Qo‘qon voqeasi”, “Arslonning sarguzashtlari” singari filmlarda aktyor sifatida namoyon bo‘ladi.

Nafaqat hayotda, balki ekrandagi rollarida ham shlyapa kiyishga odatlangan Melis Abzalov 1987-yilda O‘zbekiston SSRda xizmat ko‘rsatgan artist unvoni bilan taqdirlanadi.

Shvetsiyada dafn qilingan

O‘zbek kinosi rivojiga munosib hissa qo‘shgan Melis Abzalovni 2000-yillarda farzandlari Shvetsiyaga olib ketadi. Ammo rejissor vaqti-vaqti bilan O‘zbekistonga kino olish uchun kelib turadi.

U 2016-yilning 26-oktabrida 78 yoshida Stokgolmda yurak xurujidan vafot etadi. Farzandlari kelishgan holda Melis Abzalovni uning so‘nggi kunlari o‘tgan Shvetsiyada dafn etishga qaror qilishadi.

Rejissorning uch nafar farzandi, o‘nlab nabira va evaralari bo‘lib, qizi Nazira ayni paytda Shvetsiyada istiqomat qiladi.

“Chin ma’nodagi ustozim edi”

Noila Toshkenboyeva, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist:

— Melis akani birinchi rafiqasi Dilbar bilan kursdosh bo‘lganligim bois ularni talabalik davrimdan tanirdim. Uylariga ham tez-tez borib turardim, singillarini ham yaqindan bilardim. Ziyoli, ruslashgan oilada ulg‘aygan bo‘lsa-da, ammo o‘zbekona urf-odatlarni ikir-chikirigacha puxta bilishlari meni hamisha hayron qoldirardi.

Ular bilan hamkorligimiz rejissor assistenti sifatida ijod qilib yurgan paytlaridan boshlangan. O‘zi mustaqil ravishda kino olishga kirishgan davrida ham epizodik rollarga chaqirishni sira esidan chiqarmasdi.

O‘ylab qarasam, “Chinor ostidagi duel” filmidan tashqari barcha kartinalarida kattami-kichikmi rollar o‘ynagan ekanman va hech qachon “proba” topshirmaganman. Melis aka tufayli tomoshabinlar qalbiga kirib bordim. Sababi “Suyunchi” va “Kelinlar qo‘zg‘oloni”dan so‘ng xalqimizga yanada tanildim va haligacha tomoshabinlar e’tirofi-yu e’tiboridaman. Nazarimda, aktyor uchun bundan ortiq baxt bo‘lmasa kerak.

Melis aka men uchun chin ma’nodagi ustoz edi. Aktyorga asosiy maqsadini tushuntirardi-da, ayrim rejissorlar singari “unday qil, bunday qilma”, deya ko‘rsatma bermasdi va imkon qadar erkinlik berishga intilardi.

Ijodiy jamoa a’zolarining birortasini ham shaxsiyatiga tegib, ortidan yomonlab, hurmatini to‘kmasdi, suratga olish jarayonida aynib-aljimasdi va bunday odat ularga yot edi. O‘z asarlari orqali o‘zbek kinosi tarixida o‘chmas iz qoldirgan buyuk rejissor bilan hamnafas bo‘lganligimdan hamisha o‘zimni baxtiyor his qilaman!

“Bir umr kino muhabbati bilan yashadi”

Rejissorning qizi Nazira Abzalova xotiralaridan:

— Dadam rahmatli hazillashishni, qo‘rqitishni yaxshi ko‘rardi. Uyda musiqa eshitib, ovqat qilib yursam, sekin eshikni ochardilar-da, faqat boshlarini kiritib, “ku-ku” derdilar. Umrining oxirlarigacha menga shunday hazil qildilar.

Bolalik damlarimni eslasam, ko‘z oldimda uyimiz to‘la ijodkorlarning gurung qilib o‘tirishlari gavdalanadi. Otam suratga olish ishlari nihoyalangach, xonadonimizga barcha ijodiy jamoa a’zolarini yetaklab kelib, ularni mehmon qilardi. Palov tayyorlab, bayramona muhit yaratishga intilardi.

Melis Abzalovning filmida ishtirok etishni har bir aktyor orzu qilardi. 4 yoshimda padarimning “Armon” filmida epizodik rol o‘ynaganman. U men uchun haligacha katta rol.

Dadam “Suyunchi” kinosida “Choy, choy, uf, namuncha ko‘p choy ichadi bular”, deydigan o‘sha qoshlariga qalin o‘sma qo‘yib olgan qiz — Naziraga nisbatan mehr-muhabbati ulkan bo‘lgani uchun menga o‘sha qahramonining ismini qo‘ygan. Kartinaning suratga olish ishlari oxirlay deb qolganda dunyoga kelganman. Dadam ishi ko‘pligidan meni tug‘uruqxonadan olib chiqishga kela olmagan. Lekin jamoasidagi aktyorlar onamga “Chayka” rusumli kir yuvish mashinasi sovg‘a qilishgan. Volidam bu mashina o‘sha paytda juda ham qimmatbaho bo‘lganligini ko‘p gapirardi.

Otam bir umr kinoga bo‘lgan muhabbat bilan yonib yashadi. Umrining so‘nggi kunlarini birga o‘tkazdik. Boladek bo‘lib qolgandi va farzandlarim bilan o‘ynab zerikmasdi. U ustozim, himoyachim, qalqonim edi.

Mirolim Isajonov tayyorladi