Тилимизда баъзи сўз ва ибораларни, атамаларни, ҳатто жумлаларни янглиш қўллаш жуда оммалашиб кетган. Бу жараён ҳозир ҳам давом этяпти. Янги-янги хатоликлар пайдо бўляпти ва кенг истеъмолга киряпти. «Дарё» колумнисти Ориф Толиб бугун ана шу мавзуга алоқадор баъзи мисолларни шарҳлайди.
Ўрта денгиз
Тинч океани дейиш хатолиги, Тинч океан шакли тўғри экани ҳақида ёзганимда кўпчилик ҳайратга тушганди. Баъзилар, ҳатто, жаҳлланиб ҳам кетди. Тўғри деб ишонганингни хато дейишса, алам қилади-да! Бугун шунга ўхшаш яна бир маълумот билан бўлишмоқчиман. Тошпўлат тажанглар тирсагини тишлашга тайёр тураверсалар ҳам бўлади.
Африка ва Европа қитъалари орасида бир денгиз бор, номи – Ўрта денгиз. Уни ўзбекчада кўпчилик Ўртаер денгизи ёки Ўрта Ер денгизи шаклида хато ишлатади. Манаман деган нашрлар, китоблар, ҳатто дарслик ва қўлланмаларда ҳам учрайди бу ҳолат. Лекин миллий энциклопедия ва энциклопедик луғатни варақлаб кўрсангиз, шу мавзудаги мақола Ўрта денгиз деб номланганига гувоҳ бўласиз. Айни шу шаклда ишлатиш тўғри. Нега?
Солиштириш учун кўпчилик биладиган икки тилдан мисол келтираман. Бу денгиз инглиз тилида Mediterranean Sea, рус тилида Средиземное море деб аталади. Mediterranean лотинчадан олинган бўлиб, ер ўртасидаги, ер ичидаги деган маънони англатади: medius – ўрта, terra – ер, замин. Бу сўз юнонча mesógeios сўзининг калка таржимасидир. Ибора юнончада ер ўртасидаги денгиз маъносини англатади.
Средиземное море русчада ер орасидаги денгиз деганидир. У алалоқибат Mediterranean атамасига бориб тақалади. Русчадаги ифода мантиқан тўғри. Чунки бу денгиз икки улкан қуруқлик орасида жойлашган.
Денгизнинг турли тилларда турлича номлари бор. Тарихда ҳам бир неча хил аталган. Улуғ денгиз, Сурия денгизи, Ғарбий денгиз, Баҳри сафид, Ўрта денгиз, Баҳри Рум, Оқ денгиз кабилар шулар жумласидан.
Ўртаер, Ўрта ер ёки Ўрта Ер денгизи дейиш нима учун хато? Эътибор берган бўлсангиз, бу ердаги мазмунга кўра, ер ўртада бўлиб қоляпти. Аслида ўртада ер эмас, сув ҳавзаси бор. Гап денгиз ўртасидаги ер ҳақида эмас, икки ер ёки икки қуруқлик ўртасидаги денгиз ҳақида кетяпти.
Унда нега бундай ифода пайдо бўлган ва кенг ёйилган? Менимча, русча Средиземное море атамаси янглиш таржима қилинган ва кейинчалик эътиборсизлик туфайли бу хато оммалашган.
Гарчи энциклопедиянинг денгизга аталган мақоласида Ўрта денгиз дейилган бўлса-да, китоб ичидаги баъзи мақолаларда Ўртаер денгизи, Ўрта Ер денгизи каби ифодалар қўлланган. Бунга энциклопедия мақолаларини юзлаб муаллифлар ёзгани сабаб бўлса керак. Жуда катта ҳажмли китобни таҳрирлаш, барча жилдлардаги атамалар ва топонимларни солиштириб, бирхиллаштириб чиқиш анчагина қийин иш, албатта. Кейинги нашрларда тузатиб қўйилса, нур устига нур бўларди.
Хўш, Ўрта денгиз дейиш нима учун тўғри? Денгиз ҳам икки қуруқлик ўртасида, ҳам Ер шарининг ўрта қисмида, экваториал ҳудудда жойлашганини ҳисобга олсак, Ўрта денгиз номи унга қуйиб қўйгандек мос тушади.
Қувайтми ёки Кувайт?
Арабистон яриморолида жойлашган бу давлат номида кўп хато қилинади. Ҳатто, қарор ва фармонларда, расмий идоралар сайтлари, интернет нашрлари саҳифаларида ва бошқа ўринларда Қувайт шаклида янглиш ишлатилганини кўриш мумкин. Албатта, ҳеч ким хатодан холи эмас, ҳаммамиз ҳам адашамиз. Бунинг давоси – билиб олишдир.
Давлатнинг номи – Кувайт. Арабчаси – давлатул Кувайт. Кичкина ҳудудга эга бу мамлакатнинг пойтахти номи ҳам ал-Кувайтдир. Кувайт арабчада шаҳарча, қўрғонча маъносини англатади.
Ўзбекистон миллий энциклопедиясида давлат ва шаҳар номи Кувайт шаклида берилган.
Мен Қувайт вариантини ҳам луғатларга, жумладан, энциклопедияга киритиш тарафдориман. Чунки талаффузда асосан Қувайт деймиз, тилимизга шу қулай. Масалан, озарлар ўз мамлакатларини Азербайжан деб атайди, биз ўзимизга мослаб Озарбайжон деймиз. Бу луғатларимизда ҳам акс этган. Тил чет сўзни ўзига мослаши табиий жараён.
Лекин ҳозирча фақат Кувайт вариантини тўғри деб қабул қиламиз.
«Шукрона кунингиз муборак бўлсин!»
Сўнгги пайтларда шу ибора жуда машҳур бўлди. Магазинчи Ғайбуллаям, маҳалладаги хотинлар ҳам, иккичи Ёшвой ҳам, аълочи Тошвой ҳам – ҳамма қўллаяпти.
Бирор сўз ёки иборани қўллашда унинг асл мазмуни нима, бошқа маънода ишлатса, тўғри бўладими-йўқми – ўйлаб кўриш керак, албатта.
Сарлавҳадаги жумла, асосан, туғилган кун табриги сифатида ишлатиляпти. Лекин шукрона куни иборасини туғилган кун маъносида қўллаш хато.
Шимолий Америкада, жумладан, Америка Қўшма Штатлари ва Канадада кенг нишонланадиган байрам бор – Шукрона куни. Маросим номи ўзбекчада Шукроналик куни шаклида ҳам ишлатилади. У Янги йилгача давом этадиган байрам мавсумини очиб беради.
Янги ерлардан бахт излаб йўлга чиққан англияликлар уммон ошиб, 1620 йил ноябрида ҳозирги Массачусетс штати ҳудудларига келиб тушади. Юз кишига яқин муҳожирнинг ярми қаҳратон қиш шароитида ҳалок бўлади. Тирик қолганларга маҳаллий ҳинду қабилалари ёрдам беради. Уларнинг кўмаги билан англияликлар тошлоқ ерларда деҳқончилик қилиш сирларини ўрганади ва катта ҳосил олади. Ҳудуднинг биринчи губернатори У. Бредфорд ана шу тўқчилик ва омонлик сабаб Худога шукр қилиш маросимини ўтказишни таклиф этади. 1621 йилнинг ноябрида байрам илк бор ташкил этилади.
Баъзи маълумотларга кўра, байрамнинг диний мотивлари ҳам бор.
Бу байрам ҳозир АҚШда ноябрь ойининг тўртинчи чоршанбасида, Канадада эса октябрнинг иккинчи душанбасида нишонланади.
Шунингдек, Қозоғистонда ҳам Шукроналик куни нишонланади. У Шимолий Америкадагидан фарқли байрам.
Сўзни янглиш ишлатмаслик керак. Айниқса, моҳият буткул ўзгариб кетадиган, одамни чалкаштирадиган ўринларда. Ҳар нарсани ўзининг номи билан аташ зарур. Шу нуқтаи назардан, «Шукрона кунингиз муборак бўлсин!» жумласини туғилган кунга нисбатан ишлатиш хато. Чунки Шукрона куни иборасининг умум қабул қилинган маъноси бошқа.
У нимага тез шуҳрат қозонди? Аниқ бир сабабини билмайман. Тахминларим бор. Менимча, бунинг биринчи сабаби туғилган кун сўзини ишлатишдан қочиш бўлса керак. Динимизда туғилган кунни нишонлаш тарғиб этилмагани учун шу ибора қўлланяпти, дейлик. Лекин сўзи бошқача бўлгани билан туғилган кун туғилган кунлигича қолади-ку. Демак, бу унчалик асосли сабаб эмас.
Бошқа бир тахминга кўра, бу ибора орқали шу ёшга етгани учун Яратганга шукр қилиш маъносини ифодалаш мақсади бор. Ундай дейдиган бўлсак, инсон ҳаётида шукр қилиши керак бўлган воқеалар, саналар кўп. Аммо шукроналик куни таърифи уларга нисбатан ишлатилмайди.
Яна бир тахмин – жумланинг чиройли, жарангдор эшитилиши. Киши жумла ишлатишда ҳам бошқалардан ажралиб туришни, маданийроқ кўринишни, камёб топилдиқларни қўллашни истайди. Лекин бу истак билимдан холи бўлса, мазмунсиз ёки кулгили мазмунга эга сўз ва иборалар пайдо бўлиб қолиши ҳеч гап эмас.
Қариси бор уйнинг париси йўқ
Қофия сўзни таъсирчан, эсда қоларли қиладиган восита. Лекин қофия қиламан деб маънони кўчада қолдириш ярамайди.
«Қариси бор уйнинг париси бор» деган мақолни эшитган бўлсангиз керак. Тўлиқ шакли:
Қариси бор уйнинг париси бор,Париси бор уйнинг бариси бор.
Мана шу мақолда маъно кўчага қувилган. Нега дейсизми?Пари асли форсча сўз, ўзбек тилида икки хил маънода ишлатилади:1. Шарқ халқлари оғзаки ижодида кенг тарқалган, жуда гўзал қиз қиёфасидаги, нурдан яратилган, кишиларни инс-жинслардан сақлайдиган афсонавий образ; гўзаллик рамзи:
Қари билганини пари билмас. (Мақол)
2. Кўчма маънода: жуда гўзал, хушрўй аёл, нозанин:– Сизни шу парига уйлантириб қўяйми? – деди Тожибой...П. Турсун, Ўқитувчи.
Энди шу мақолдаги пари сўзини бу икки маънода тушуниб кўринг. Мантиқли маъно тополмадингизми? Тополмайсиз ҳам. Қоронғи уйда қора мушукни топиш қийин, айниқса, у йўқ бўлса, дейишади-ку.
Хонадонда кексаларнинг борлиги бу ерда жуда гўзал қиз қиёфасидаги афсонавий образнинг ёки жуда гўзал, хушрўй аёлнинг ҳам бўлишига олиб келадими? Йўқ.
Мақолнинг тўғри варианти: «Қариси бор уйнинг фариштаси бор». Нуроний отахон ва онахонларнинг юзида илиқлик, сўзида ҳикмат бўлади. Улар бор жойга файз киради, барака ёғилади.
Юқорида «Қари билганни пари билмас» деган мақолни ҳам келтирдик. Унинг мантиқий асоси бор. Ёши улуғ кишилар катта билим ва тажрибага эга бўлади. Халқ оғзаки ижодида баъзан фириб ва алдов рамзи сифатида талқин этиладиган, чиройи ва афсунлари билан қаҳрамонларни сеҳрлаб қўядиган парилар ҳам қарилар билган нарсани билмайди, кексаларнинг билим-тажрибаси кўп деган мазмун келиб чиқади мақолдан. Демак, бу мақол мазмунан тўғри.
Албатта, пари сўзи бу ерда бошқа маънода ишлатиляпти, маъно кўчган дейиш ҳам мумкин. Бироқ пари сўзи мақол талаб этаётган мазмунда бошқа ўринларда ҳам қўлланмайди. Жумладан, кўчма маънода ҳам.
Изоҳ (0)